Åarjel-saemien gïele lea seamma gïele-fuelhkesne guktie noerhte-saemien jïh julev-saemien gïelh. Men gïeli gaskem jïjnjh joekehtsh, guktie maehtebe dejtie sjïere gïeline gåhtjodh. Gïelem maehtebe ovmessie gïeleldh suerkine juekedh goh fonologije, morfologije, syntakse, leksikovne, semantihke jïh prosodije. Dah ovmessie gïeledh suerkieh soptsestieh guktie åarjelsaemien gïele bigkeme. Dovne guktie mijjieh soptsestibie jïh guktie tjaelebe.

Saemiej eatneme Femundeste Nöörjen bielesne jïh Idreste Sveerjen bielesne Kolanjaarken ryöhkoe. Saemiej eatneme daej rïjhki rastah jåhta; Nöörjen, Sveerjen, Såevmien jïh Russlaanten. Dajve lea 1500 km guhkie jïh 3-400 km gamte.

Saemien-gïelen gellie smaareh-tjïerth. Dej gaskem dan jïjnjh joekehtsh guktie maehtebe dejtie sjïere gïeline gåhtjodh. Daajroes saemien-gïele Såevmien – Ugrihken gïele-maadtoste. Dïsse jeatjah gïelh aaj govlesuvvieh - dah leah Luvlie-mearoen låvletje gaedtie-bealam jïh gelline lehkine Russlaantesne. Såevmien-ugriken gïelh jis aaj Ural-gïelen maadtoste. Dan åvteste saemien gïelh sagke jeatjahlaaketje goh Indo-europeji gïelh v.g. daaroen gïelh Nöörjesne jïh Sveerjesne. Ij leah iktegisth gïele-raasth nimhtie vååjneme. Saemien gïelesmaareh-tjïerth noerhte Nöörjen gaedtie-bielien mietie leah baataramme mubpijste gïelesmaareh-tjïertijste. Naakenh dejstie Åarjel-såevmien smaareh-tjïertijste joe gaarvenamme.

Gïele-raasth leah seamma goh gåptoej jïh duedtiej raasth, jïh dah rïjhke-raasti dåaresth juhtieh. Eah dejnie lïhkes smaareh-tjïertine dan jïjnjh joekehtsh. Guhkebe sinsitneste båetebe dellie ij leah aelhkie sinsitnien gïelem vielie guarkedh. Eah noerhte-saemieh jïh åarjel-saemieh sinsitnien gïelem guarkah.

Vuartesjh filmem: Et arktisk naturspråk - Det samiske språket