Kva er greia med Ibsen?

Deltakarar:Jonis Josef – ProgramleiarGiuliano D'Amico – GD

Kva veit eg? – Henrik Ibsen

Programleiar: Hallo, alle saman, eg heiter Jonis Josef, og i dag skal vi snakke om Henrik Ibsen saman med Giuliano D'Amico. Han er forfattar og førsteamanuensis i nordisk litteratur ved Senter for Ibsen-studier ved Universitetet i Oslo. Han er òg ekspert på Henrik Ibsen. Og veit de kva, det er eg òg. Nei då, eg er ikkje ekspert, men eg vaks opp i Skien, og når du veks opp i Skien, får du Ibsen inn med matskei frå første til tiande klasse. Det er likevel veldig mykje eg har gløymt. Kven var han? Korleis byrja forfattarskapen hans? Kor kul var han? Kor hardt jobba han? Alt dette og meir til skal eg lære av Giuliano D'Amico i dag.

Du høyrer på Kva veit eg? med Jonis Josef.

Velkommen til deg, Giuliano D'Amico.

GD: Tusen takk!

Programleiar: I dag skal vi snakke om Henrik Ibsen. Først må eg berre spørje: Du som er frå Italia, korleis kjenner du til Henrik Ibsen?

GD: Det var eit namn eg blei kjend med då eg av alle ting studerte norsk i Italia. På universitetet blei eg kjend med Ibsens stykke, og så byrja snøballen å rulle. Eg flytta til Noreg, tok doktorgrad her og såg at det var mykje å forske på. Eg må òg seie at eg kjenner Henrik Ibsen fordi han skreiv så bra. Eg er glad i å lese stykka hans om og om igjen. Det er som å treffe ein gammal ven kvar gong eg friskar dei opp.

Programleiar: Eg vaks jo opp i Skien, som er heimbyen til Henrik Ibsen. Når du veks opp der, er det obligatorisk å få Ibsen banka inn frå du går på barneskulen. Men for dei som ikkje er frå Skien, kven var Henrik Ibsen?

GD: Han var ein norsk forfattar som levde mellom 1828 og 1906, og som først og fremst skreiv drama og litt dikt. Han skreiv alle verka sine i andre halvdel av 1800-talet, så han var ein skikkeleg 1800-talsmann. Frå 1880-åra blei han utruleg kjend i utlandet, og han budde òg veldig lenge utanlands. Han blei rett og slett ein av dei viktigaste forfattarane i sin periode – over heile Europa, og etter kvart over heile verda. Ibsen er eit av dei store namna i verdslitteraturen og er ein av dei viktigaste forfattarane vi har hatt, i Noreg så vel som internasjonalt.

Programleiar: Det er så sprøtt! Då eg vaks opp i vesle Skien og såg husa til Ibsen, skjønte eg ikkje kor kjend han var. Kva var det som gjorde han så kjend?

GD: Eg trur han blei så kjend fordi han trefte ein nerve i tida. Han skreiv om tema som var utruleg viktige og interessante, og han sette fingeren på ein del problem i samfunnet. Til dømes stillinga til kvinner og konflikten mellom religion og fornuft. Han skreiv om individet i samfunnet og stilte spørsmål som "Kva er min veg som person?" og "Kva skal eg med livet mitt i dette samfunnet?".

Vi kan seie at han var rett person til rett tid, i den forstanden at han tok opp veldig aktuelle tema. Samtidig var han ein utruleg gåverik dramatikar og forfattar. Ikkje berre innhaldet, men også måten han skreiv på, var bra. Dette fanga etter kvart eit stort publikum, men det førte òg til veldig mykje debatt og mange kontroversar.

Programleiar: Det er veldig spennande. Det stykket vi høyrde mest om i oppveksten, var Et dukkehjem. Slik eg hugsar det, slår han eit slag for feminisme i det stykket. Kvifor var akkurat Et dukkehjem så viktig i si tid?

GD: Det er fleire grunnar til det, men det mest opplagde er det du nemner, feminisme. Dei aller fleste veit at stykket handlar om ei ung, gift dame som heiter Nora. Etter mange år i eit lykkeleg ekteskap vel ho å forlate mann og barn fordi ho skal prøve å finne seg sjølv som menneske, som ho seier på slutten.

I Ibsens samtid var stykket viktig fordi det rett og slett avslørte den dobbeltmoralen som omringa det borgarlege ekteskapet, og det viste stillinga til kvinna som undertrykt av mannen. Vi kan diskutere om vi skal kalle det feminisme eller eit slag for kvinnefrigjering, men det er ikkje så viktig i denne samanhengen. Ibsen våga å utfordre det patriarkalske samfunnet, der kvinna var underlegen mannen. Samtidig handlar stykket om mykje anna òg, så det er fleire grunnar til at det framleis blir spelt, sett og lese i dag.

Programleiar: Ein annan ting eg lurer på med Henrik Ibsen, som skreiv teaterstykke og var ein så dyktig forfattar, kvifor skreiv han ikkje romanar?

GD: Det er eit veldig godt spørsmål som eg ikkje har noko veldig godt svar på. Dersom du les ei bok i dag, er det høgst sannsynleg ein roman, og dersom du er ein skjønnlitterær forfattar, skriv du sannsynlegvis romanar. Men på midten av 1800-talet var ikkje det så vanleg i Noreg. Den norske romanen byrja å utvikle seg frå midten av 1800-talet, altså samtidig som Ibsen byrja som forfattar. Teateret hadde ein sterkare tradisjon, og i tillegg var det ein offentleg arena. Det fanst ikkje tv, internett eller film, så teateret var den moglegheita ein hadde til å få eit publikum.

Ibsen var teatermann og jobba på teater både i Bergen og Oslo. Der lærte han alt om teateret. Han var ansvarleg for produksjonar, og av og til òg for å skrive tekstar. Dei tidlegaste stykka sine hadde han planlagt å setje opp på desse teatera. Vi forskarar synest det er gøy å sjå kor nøye han var med teknikken. Han lærte å skrive teater i dei åra. Kva skodespelarane skulle gjere og seie, og korleis scenografien skulle vere, korleis det skulle sjå ut. Han kjende teateret innanfrå. Han sette ikkje berre opp Ibsen og veldig alvorlege greier, men også mange komediar, fordi det var det som gjaldt – folk gjekk på teateret for å kose seg.

Programleiar: Sa du at Ibsen laga komediar?

GD: Han laga ikkje komediar, men han sette opp veldig mykje fransk teater i Bergen og Oslo. Det var stykke han ikkje hadde skrive sjølv, sjølvsagt, men det var noko folk hadde lyst til å sjå. Han utvikla talentet sitt som teatermann gjennom å setje opp stykke andre hadde skrive. Det hadde lite å seie om desse var ultraalvorlege eller kjempemorosame, det var den praktiske jobben som var viktig.

Programleiar: Og så er jo Ibsen kjend for å vere ein punktleg fyr? Folk kunne stille klokka etter han, har eg høyrd.

GD: Ja, du tenkjer på spaserturane hans? Det er antakeleg ein myte. Då han kom tilbake til Kristiania frå utlandet, der han hadde budd frå cirka 1864 og heilt fram til 1891, var han ein "superstar". Det var jo dei åra han blei kjend både i utlandet og i Noreg. Han kjøpte ei leilegheit i nærleiken av Slottet, der Ibsen-museet ligg i dag. Rutinen hans var å jobbe ein del på føremiddagen før han tok ein spasertur til Grand Café i Karl Johans gate. Eg veit ikkje om han gjorde det kvar dag, men han gjorde det i alle fall veldig ofte. Folk venta på Ibsen for å sjå og snikfotografere han. Nokre av dei aller første paparazzobileta i Noreg blei tekne nettopp av Henrik Ibsen.

Programleiar: Det er ein kul funfact!

GD: Eg har ein annan funfact, apropos at Ibsen var så punktleg. Men først skal eg stille deg eit spørsmål: Frå 1880-åra blei Ibsens stykke gitt ut i bokform og sette opp på teater i månadsskiftet november–desember, og dette gjentok seg annakvart år. Kan du fortelje meg kvifor?

Programleiar: Julegåver, eller?

GD: Nettopp!

Programleiar: Han var tidleg ute med sånne promo-greier, han Henrik Ibsen!

GD: Ja, det er nettopp det som er så utruleg interessant. Dersom du les breva hans, kan du sjå at han alltid var nøye med å få betalt det som var avtalt.

Programleiar: Det er gøy, det visste eg ikkje!

GD: Han heldt auge med marknaden. Dersom ein skal gi ut ei ny bok, er det klart at ho må komme i slutten av november på grunn av julehandelen. Han klarte ikkje å gi ut eit stykke kvart år, men då blei det annakvart år. Ein kan sjå at økonomien hans gjekk opp og ned avhengig av om han hadde gitt ut eit nytt stykke eller ikkje det året.

Programleiar: Så spennande, det visste eg verkeleg ikkje! Kvifor trur du at stykka hans framleis blir sette opp i dag?

GD: Ibsen var ein meister i å skildre menneske, og det er kanskje det viktigaste med han. Han skildra menneske frå si eiga tid, men når du les stykka hans, eller ser dei i teateret, så er det akkurat sånn menneska er i dag òg, med svakheitene og styrkane sine. Det skjer ofte at til dømes Nationaltheatret set opp Ibsen-stykke i modernisert form. Då bruker dei ikkje kostyme frå 1800-talet, men dei er kledde som i dag. Stykka fungerer i ein moderne setting, og det betyr vel at det Ibsen skreiv, framleis har relevans. Til dømes temaet individet si rolle i samfunnet, og kva individet skal gjere med livet sitt. Han tek òg opp ei rekkje andre tema.

Kvinnefrigjering, som i Et dukkehjem, gjer han aktuell i Noreg, men særleg i utlandet der desse kampane ikkje er vunne enno. Ibsen er dermed relevant i ein politisk og kulturpolitisk samanheng, noko som bidreg til at han er verdas nest mest spelte dramatikar etter Shakespeare.

Programleiar: Dersom ein er ein ung person som har lyst til å få betre kjennskap til Henrik Ibsen, kva bøker bør ein lese?

GD: Først vil eg seie noko til dei som synest at Ibsen er kjedeleg: Gløym det, det er han ikkje. Finn fram ein tekst, set deg ned og prøv å sjå kva som står der. Byrj gjerne med Et dukkehjem. Det er eit kort stykke som er utruleg bra skrive, og det handlar ikkje berre om kvinnefrigjering. Det handlar òg om rolla til individet i samfunnet, kva skal eg som menneske gjere, kva er svakheitene og styrkane mine? Spørsmåla som blir tekne opp, er sjølvsagt høgst aktuelle òg i dag.

Dersom du vil lese meir, så kan du gjerne halde fram med Gjengangere, som også er eit kort stykke. Her kritiserer Ibsen kraftig samfunnet rundt oss. Eg trur stykket kan appellere til mange ungdommar, nettopp fordi det peikar på ting som ikkje går an i samfunnet, og som framleis kan vere høgst aktuelle i dag.

Og så har eg ei litt annleis tilråding. Dersom du blir gira av Et dukkehjem og Gjengangere, bør du prøve Hærmennene på Helgeland frå 1858. Det er eit av dei tidlege stykka hans. Handlinga er sett til vikingtida, men problema og situasjonane desse vikingane er i, er situasjonar vi kan relatere oss til. Vi kan bli forbanna på desse vikingane som ikkje klarer å få liva sine på stell, eller vi kan heie på dei fordi dei forelskar seg og er snille og slemme med kvarandre. Det var ein skikkeleg augeopnar for meg då eg las Hærmennene på Helgeland.

Og dersom du blir hekta på Et dukkehjem, Gjengangere og Hærmennene på Helgeland, les resten!

Programleiar: Ok, Giuliano, då vil eg gjerne summere opp litt av det eg har lært om Henrik Ibsen. Han var ikkje ein kjedeleg person, han var derimot ein veldig driftig person som var oppteken av teater. I byrjinga av karrieren sette han opp teaterstykka til andre, og etter kvart sette han òg opp sine eigne. Han var ein kontroversiell person som prøvde å ta temperaturen på tida. Han skreiv stykke som har nådd veldig mange menneske over heile verda fordi han valde å ta opp aktuelle samfunnsspørsmål. Eitt døme er Et dukkehjem, som handlar om kvinnefrigjering.

Ibsen er den dag i dag ein av våre viktigaste forfattarar. Dersom du ønskjer å setje deg inn i forfattarskapen hans, kan Et dukkehjem, Gjengangere og Hærmennene på Helgeland vere ein god start. Dersom du blir hekta, kan du lese resten. Ibsen er alt anna enn kjedeleg og er eit av våre absolutt viktigaste menneske.

Programleiar: Tusen takk til deg, Giuliano D'Amico!

Produsert av Både Og for NDLA