Feitt

Mesteparten av feittet i kosthaldet vårt kjem frå margarin, matolje, kjøttvarer og meieriprodukt.

• Feitt bidreg med energi og er det viktigaste energilageret vårt i kroppen. 1 gram feitt gir 9 kaloriar, mens 1 gram protein eller karbohydrat gir 4 kaloriar.
• Feittvevet i huda isolerer, og feittet rundt indre organ vernar mot støyt.
• Feitt inngår i alle membranar og cellestrukturar.
• Det tilfører livsnødvendige feittsyrer og ber med seg dei feittløyselege vitamina (A, D, E og K).

• Feitt ber òg smaks- og aromastoff og påverkar maten sin konsistens.

Feittsyrene blir ofte delte inn i metta, einumetta og fleirumetta feittsyrer. I matvarene våre finn vi ein kombinasjon av dei tre feittsyrene, men nokre matvarer har eit høgare innhald av éin type.

Metta feitt

finst hovudsakleg som animalsk feitt i matvarer frå dyreriket som feite kjøtt- og meieriprodukt, og har ein hard konsistens når det er kaldt.

Einumetta feitt

finn vi mykje av i avokado, nøtter, olivenolje, kylling og kalkun. Har ein mjuk eller flytande konsistens når det er kaldt.

Fleirumetta feitt

finst i feit fisk, tran, linfrøolje, olivenolje, rapsolje og kornprodukt.

Einumetta og fleirumetta feitt blir ofte omtalte samla som umetta feitt.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-SA

Bilete: Susan Lucas Hoffman

Dei fleste feittsyrene klarer kroppen å produsere sjølv, men nokre må tilførast via maten. Desse blir kalla for essensielle (livsnødvendige) feittsyrer. Dei essensielle feittsyrene er linolsyre (omega-6) og linolensyre (omega-3). Begge er fleirumetta feittsyrer, som vi får i oss ved å ete fiskefeitt, vegetabilske oljar og kornvarer.

Dei essensielle feittsyrene er viktige fordi dei inngår i cellemembranar og påverkar eigenskapane til membranane. Dei er òg forstadium for hormonliknande stoff.

Kolesterol er eit feittstoff som kroppen lagar sjølv, men som ikkje blir nytta som energikjelde. Kolesterol er viktig for danninga av gallesyrer, kjønnshormon, vitamin D og cellemembranar. I tillegg er ei av hovudoppgåvene å frakte andre typar feitt rundt i kroppen. Vi skil mellom to typar kolesterol:

• HDL-kolesterol – det "gode" kolesterolet. Vernar mot åreforkalking og tek med seg overskot av feitt frå blodårene til levra, der feittet blir skilt ut.

• LDL-kolesterol – det "dårlege" kolesterolet. Aukar risikoen for hjarte- og karsjukdommar ved at det kan feste seg langs veggene i blodårene og føre til at årene blir tronge eller blir tetta igjen.

Når vi et mat med mykje metta feittsyrer, aukar kolesterolnivået i blodet. Det er fordi kroppen då produserer meir kolesterol for å kunne frakte det metta feittet rundt i blodet. For høgt kolesterolnivå er ikkje bra for helsa vår og aukar faren for hjarte- og karsjukdommar. Umetta feittsyrer har derimot ein gunstig effekt på kolesterolverdiane i blodet og kan redusere risikoen for hjarte- og karsjukdommar betydeleg.

Når vi snakkar om kor mykje feitt du skal ete, nyttar vi omgrepet energiprosent. Energiprosent kan forklarast med kor stor del av den energien du treng kvar dag, som bør kome frå høvesvis feitt, karbohydrat og protein.

Helsedirektoratet tilrår at energien vi får frå feitt, bør utgjere 25–40 energiprosent.

CC BY-SA

Bilete: Astrid Tjelmeland Tverå

I tillegg blir det gitt tilrådingar om korleis inntaket av dei ulike typane feitt bør fordelast:

• Metta feitt: < 10 %

• Einumetta feitt: 10–20 %

• Fleirumetta feitt: 5–10 %

Som du ser av tilrådingane, bør vi avgrense inntaket av metta feitt og heller ete meir av det umetta feittet for å førebyggje hjarte- og karsjukdommar. Risikoen for hjarte- og karsjukdommar blir ikkje berre påverka av enkelte næringsstoff, vi må òg sjå på heile kosthaldet, livsstilen og gen.

Det er kvardagsmaten som er viktigast når det gjeld å ha eit sunt kosthald. Kostråda fokuserer mykje på kva typar feitt vi bør ete, og ved å følgje desse råda er det lettare å avgrense inntaket av metta feitt.

Kostråda seier mellom anna at vi skal ete fisk to–tre gonger i veka og velje magre kjøtt- og meieriprodukt og matoljar, flytande margarin eller mjuk margarin. I tillegg blir det gitt råd om å ete mykje frukt, grønsaker og grove kornprodukt, som gjer at det blir mindre plass til andre matvarer som bidreg med mykje metta feitt.