Podkast: Assistert befruktning – hele historien

Biotekpodden: Assistert befruktning – hele historien

LRB: Liv Røhnebæk BjergeneEB: Eira BjørvikTP: Truls Petersen

LRB: Sidan 2009 har lesbiske fått hjelp til å bli foreldre. 26. mai sa Stortinget òg ja til eggdonasjon og til at einslege kvinner får rett til assistert befruktning. Lovendringane vil føre til at fleire får oppfylt draumen om å få barn. Men korleis var det før? På eit rådsmøte i Bioteknologirådet sa dåverande leiar Kristin Halvorsen at nokon burde skrive ned historia om assistert befruktning. Eira Bjørvik, medisinsk historikar, det har du gjort.

EB: Ja, det stemmer. Eg har gått i arkivet og sett på historia om assistert befruktning. Og noko av dei mest overraskande ein då finn, er at historia om assistert befruktning går heilt tilbake til byrjinga av 1900-talet. Og det betyr jo at vi snakkar om behandlingsformer som strekk seg langt tilbake og lenge før dagens moderne reproduksjonsteknologi, som vi kjenner det i dag.

(jingle)

LRB: Du lyttar til Biotekpodden, Bioteknologirådets podkast om bioteknologi. I dag med Eira Bjørvik og Truls Petersen. I denne podkasten vil vi snakke om skam, hemmeleghald, tabu, harde frontar, men òg om medisinske gjennombrot. Alt i kampen om å bli forelder. Eg heiter Liv Røhnebæk Bjergene.

Eira, det er mange spennande kjelder i avhandlinga di. Vi har valt ut nokre som illustrerer historia, og no skal eg lese eit sitat om barnløyse før klinikk, 1960-talet, og det lyder sånn: «Kjære doktor Strand. Jeg er for tiden i turnustjeneste hos doktor Brand på Gol og har som pasienter et ektepar, Hennika og Tormod Foldvik, som har det store problem at de etter snart tre års ekteskap ikke har fått barn. De ønsker nå at dette deres problem blir grundig undersøkt av spesialist. Mitt spørsmål er om det er anledning til å undersøke denne pasienten. For det er vel riktig å undersøke kvinnen først. Fru Foldvik har slektninger i Oslo som hun kan bo hos, og hun vil være meget takknemlig om De kan se litt på henne. Dersom dette er mulig, kunne De da sende meg et kort svar med beskjed om når hun kan komme til Dem.»

TP: Eira, det brevet er frå midten av sekstitalet. Kvar er vi no i historia om assistert befruktning?

EB: Tusen takk, Liv, for at du valde akkurat dette sitatet, for det er eit veldig beteiknande sitat vi har for oss. Her er ein situasjon der ein allmennlege har fått som pasientar eit barnlaust ektepar. I dette brevet er vi jo tilbake på sekstitalet, og vi er i ein situasjon der det ikkje eigenleg finst nokre systematiserte behandlingsformer for ufrivillig barnløyse, og tilgangen til spesialist i gynekologi er ganske ujamt fordelt over landet. Det finst ikkje nokon spesialist i gynekologi og kvinnesjukdommar på Gol, tydelegvis, sidan vedkommande skriv til doktor Brand på Rikshospitalet. Så geografisk sett er det ganske ujamt fordelt å ha tilgang til spesialistar som eventuelt kan avhjelpe for ufrivillig barnløyse. Så for omtrent 60 år sidan skal du altså vere ganske ressurssterk for i det heile å bli vist til ein spesialist. Og ikkje berre det. For opp til seksti-sytti-talet antok mange at ufrivillig barnløyse kom av forhold som låg før ekteskapet. Onani, tabu, lagnadens lodd i livet … Noko å berre akseptere, altså. Dei tenkte ikkje på det som eit medisinsk problem, men som eit skambelagt tabutema og ville derfor nettopp ikkje oppsøke lege. Så at desse pasientane, ekteparet Folvik, i det heile har oppsøkt lege, er ganske oppsiktsvekkande, og i tillegg blir dei viste vidare.

LRB: Det er mange sitat frå boka di om det normale ekteskapet. Legen understrekar jo i dette sitatet at paret etter snart tre års ekteskap ikkje har fått barn. Kva vil du seie at det fortel om koplinga mellom ekteskap og barn?

EB: Tradisjonelt sett har ein har ein frå medisinsk hald tenkt på det å prøve å hjelpe ufrivillig barnlause ektepar som ein måte å realisere ekteskapet på. For ein har tenkt at poenget med ekteskapet er at det skal bli ein familie, og det normale ekteskapet utan barn er dermed ikkje normalt, fordi det normale er å få barn.

Eg synest det er interessant i det sitatet som du las, Liv, at denne allmennlegen nemner som eit slags spørsmål: «Men skal vi ikke undersøke kvinnen først, det er vel det som er riktig?» Fordi det er så tidstypisk for korleis ein tenkte, at det truleg var kvinna som var skuld i barnløsysa.

TP: Det kan nesten sjå ut som det er ekteskapet som er pasienten? Kven er pasienten?

EB: Ja, ekteskapet er jo på ein måte hovudpasienten, og så blir det kvinna som får behandling, i dei aller fleste tilfella. For på sekstitalet har vi framleis ein situasjon der det å i det heile skulle tenke på eit fenomen som mannleg infertilitet er ganske langt unna og vanskeleg å akseptere. Så det er ekteskapet som er pasienten, som skal bli ein familie, men det er kvinnene som får behandling. Så akkurat her kan vi trekke nokre parallellar til våre dagar òg.

LRB: Det med mannleg infertilitet kjem vi nærare tilbake til. Eg lurer på om vi skal hoppe til 1947. Tidsskrift for seksuell opplysning. Der står det: «Det å kunne forplante slekten skulle være det normale for menn og kvinner, men ufrivillig barnløshet er alminneligere enn de fleste er oppmerksom på. Sunne mennesker vil gjerne ha barn. Det er merkelig at legene har vidd dette problem så liten oppmerksomhet.»

TP: Kva fortel det sitatet om synet til legestanden på barnløyse?

EB: Eg kan kanskje ta med kvar dette sitatet Liv las, er frå, altså Tidsskrift for seksuell opplysning. Her frå 1947, men det kom opphavleg ut før krigen. Det var ledd i eit slags samfunnsopplysningsprosjekt der ein skulle lære befolkninga om samanhengane mellom seksualitet og forplanting. Men kva dette seier om synet til legane på barnløyse? Etter krigen gir ein i større og større grad rom for å tenke på ufrivillig barnløyse som noko medisin kan gjere noko med, og det har ein ikkje hittil gjort. Ein har opp gjennom byrjinga av 1900-talet primært vore oppteken av å avgrense barnetalet. Så sånn sett er det litt smått absurd at ein plutseleg skulle begynne å bry seg om ufrivillig barnlause. Men her må vi kontekstualisere dette litt. Det er etter krigen at Tidsskrift for seksuell opplysning kjem ut på nytt. Helsedirektør Karl Evang på dette tidspunktet seier då at det er eit uakseptabelt svinn av 10 prosent av norske ekteskap blir verande barnlause når landet skal gjenreisast. Så her kan vi ikkje berre snakke om prevensjon, her må vi òg vie dette problemet litt meir merksemd.

LRB: Men det gjekk jo ikkje upåakta hen. Når vi kjem ut på 1950-talet, vart det jo ein kraftig debatt i aviser og radio, som spegla samfunnsdebatten. Eg skal lese nokre sitat frå avisklipp. «Ikke bare etisk forkastelig, men en forbrytersk handling», «Arvelige forandringer i dårlig retning er sannsynlig», «Først og fremst psykopater som er sædgivere», «Farens egenskaper spiller ingen rolle», «Professor Løvseth svarer i bokform på Sandemoses artikkel om inseminasjon» og til slutt «Inseminasjon bedre enn adopsjon».

Eira, set oss litt inn i desse frontane på femtitalet. Kvifor vart det så rabalder?

EB: Det som skjer mot slutten av førtitalet og byrjinga av femtitalet, som du no las frå, er at vi får ein veldig emosjonell og moralsk forarga debatt om assistert befruktning. Den assisterte befruktninga det er snakk om, er det ein kalla kunstig inseminasjon, eller det vi i dag kallar sæddonasjon. Frontane er ekstremt stegle, og emosjonane er mange, som du las: «Først og fremst psykopater som er sædgivere». Vi må hugse at dette er 1950-talet, det er tiåret til husmora i Noreg, og berre tanken på at ein tredje person skulle komme inn i dette ekteskapet, om det så var via ei sprøyte, var veldig, veldig vanskeleg å akseptere for veldig mange.

På den andre barrikaden var det samtidig leger som meinte at dette var ein medisinsk adekvat og moralsk riktig måte å prøve å hjelpe ufrivillig barnlause ektepar par på. Så her var det ulike syn ikkje berre på sæden som sådan, men òg på kva ei slik handling, altså sæddonasjon, ville bety for ekteskapet, og ikkje minst kva det ville bety for avkommet.

TP: Mange av dei tinga som Liv las her, verkar framandt og rart for oss i dag, som ein veldig sterk tone. Men det er eit anna sitat i boka frå denne debatten, som eg synest var interessant, for det gir uttrykk for ei litt anna tone og kan kanskje opne for litt forståing for korleis ein tenkte før. Det er frå 1952–53 står det, sitat frå Smith og fru Thoresens dissens. Kan du, Eira, seie kvar er det er frå?

EB: For å ta forhistoria her: Ein diskuterer altså sæddonasjon, og så bestemmer ein seg for at dette må vi ha ein rapport på. Så set ein ned ein komité, Inseminasjonslovkomitéen. Han leverer ein rapport, faktisk med eit lovforslag òg, som helsestyresmaktene eventuelt kan votere over. Det gjer dei ikkje, men denne komitéen er ikkje einstemmig. Desse to delegatane, biskop Johannes Smith og fru Siri Thoresen, skriv ein eigen rapport der dei tek dissens frå Inseminasjonslovkomitéen, og det er det Liv skal lese for oss no.

LRB: «I virkeligheten står vel saken slik at det må inntreffe en lang rekke lykkelige omstendigheter for at det i hele tatt skal gå godt. Hvis legen er den rette mann som, foruten å være lege, har en dyp psykologisk innsikt og sosial forståelse, hvis han finner en sædgiver som sjelelig og legemlig fyller alle krav, og som kan tre tilbake i glemselen. Hvis mor kan beholde de samme følelser overfor sin mann og helt dele barnet med ham. Hvis han på sin side kan seire over den følelsen at barnet er hennes og ikke hans. Hvis de begge med venner og bekjente kan bevare hemmeligheten om barnet. Og hvis barnet på sin side ikke begynner å arbeide med problemet eller får aversjon for sin far. Ja, da kan det gå godt. Men hvem kan seile klar av så mange skjær?»

TP: Ja, kven kan segle klar av så mange skjer. Eira, kan du seie noko om bekymringar og uvissa som vi får innblikk i her?

EB: Ja, dette er eit sitat frå dei som er ganske sterke motstandarar av sæddonasjon, hovudsakleg av religiøse årsaker, men det er òg ei djup bekymring for barnet. Korleis vil det gå med barnet? Korleis vil relasjonen mellom mor og far bli påverka av at dette barnet kjem? Kva vil det gjere med far si oppleving av farskap, og kva vil det gjere med mor si opplevinga av denne farskapen? Men ikkje minst barnet. Det er jo bekymringar vi til dels òg ser i debatten i dag. Korleis går det med barn etter assistert befruktning? Og kanskje i særleg dei tilfella der barn ikkje har biologisk samband til foreldra sine.

TP: På denne tida hadde ein ikkje noko Helsedirektorat som hadde kartlagt korleis det gjekk, sjølv om praksisen hadde føregått ei stund.

EB: Nei, det hadde ein jo ikkje. På dette tidspunktet skjer ting i det skjulte, vil eg seie. Ein hadde inga oversikt over kor mange barn som vart fødde etter kunstig befruktning, altså sæddonasjon, eller kva skalaen på dette var. Og ein visste som sagt heller ikkje korleis det ville gå med barnet. Og når vi skal prøve å ikkje dømme fortida ut frå dagens verdiar, er det ganske viktig å forstå kvifor det var så viktig for dei å halde oppe anonymitet. Tanken var at viss ingen veit dette, så blir det ikkje noko problem.

(jingle)

LRB: Vi hoppar endå litt fram i tid. Året er 1975, og det er eit brev til ein mannleg pasient. Vi har snakka mykje om kvinna, men boka di handlar òg veldig mykje om synet på mannlegheit og mannleg infertilitet. Så då skal eg lese. «Kjære NN. Vi har nå mottatt svar på samtlige prøver som er utført. Dessverre viser det seg at forholdene ligger slik til rette at det for tiden ikke er noen mulighet for å kunne stimulere testiklene til sædcelleproduksjon. Alle prøver er normale. Spesielt gjelder dette hormonproduksjonen. Dette betyr at De på alle måter er fullverdig som mann, men De er dessverre rammet av den utviklingsdefekt at nettopp produksjonen av sædceller ikke er tilfredsstillende. For tiden har vi intet behandlingstilbud for dette. Men skulle noe nytt dukke opp på det vitenskapelige området, ville vi tilskrive Dem.»

EB: Ja, det er eit sitat som viser kor vanskeleg det har vore for medisinen å ikkje berre anerkjenne mannleg infertilitet, det har dei for så vidt gjort, men i kor stor grad ein har kvidd seg for å kommunisere det overfor menn. Det vi har her er ei ganske sterk mental samankopling mellom sædkvalitet og mannlegheit. Ein går veldig langt i å verne stoltheita til mannen her. Det finst i materialet mitt ikkje noko som helst slags tilsvarande forsøk på å skulle verne kvinner mot vissa om at dei er infertile eller altså verne kvinnelegheita mot det.

LRB: For det sitatet held jo fram å vere ein endå betre illustrasjon på kor langt ein går, for det står vidare at: «Vi vil også føye til at selv om prøvene her viser at det er liten sannsynlighet for at det kan oppnås barn i ekteskapet, kan slikt ikke helt utelukkes. Dertil er vår prøvetagning ikke nøyaktig nok.»

TP: Ja, dette kan jo verke rart, men var det noko i denne uvissa? Var det noko dei kunne vite? Og kvifor var det så viktig å understreke denne uvissa?

EB: Det var viktig å understreke denne uvissa av omsyn til mannens stoltheit og opplevinga til mannen av mannlegheit, som Kåre Molne skriv. Dette betyr ikkje at du ikkje er fullverdig som mann, men du er ramma av ein utviklingsdefekt. Når det gjeld om dei eigenleg kunne vite det: Ganske sikkert kan ein vite om sæden er fertil eller ei. Men det er jo ikkje noko å skrive i eit trøystande brev til ein stakkars mannlege pasient, så derfor pakkar ein det godt inn.

TP: Du skriv òg i avhandlinga di at ein hadde ein praksis med å blande sæd frå donor og far.

EB: Det er jo eit ganske morosamt utslag av at ein har litt uviss medisinsk kunnskap, men òg som ein slags support til det paret som får behandling med sæddonasjon. For sjølv om ein vitskapeleg sett kanskje var ganske sikker på at den sæden ein blanda frå far med donors, ikkje kunne føre til svangerskap og vere infertil, så var det jo noko i den vissa om at «vi har blanda, vi kan ikkje vite». Og då kan ein som par gå vidare i livet og tenke at «det kan jo godt tenkast. Dette veit vi ikkje. Det kan hende du er far». Ein vil jo typisk velje ein donor med trekka til far.

TP: Og det finst ein teori om at kvinna kunne vere årsak til at mannen var infertil.

EB: Ja, eller det finst nokre teoriar om at det kunne vere tilstandar i underlivet til kvinna som gjorde at sæden ikkje kom fram, eller at sæden vart «drepe». Då kunne det vere fornuftig å ta ein pause, kanskje ei utanlandsreise nokre månader eller andre ting for å få litt friskare miljø.

(jingle)

LRB: Men så i 1984 skjer det noko. Det er ein fødsel ved St. Olavs hospital i Trondheim. Veldig kort: Kva skjedde då?

EB: I 1984 blir Noregs første prøverøyrsbarn, altså etter IVF, in vitro-fertilisering, fødd. Ho blir fødd i Trondheim som sagt, og det er då gått seks år sidan det første prøverøyrsbarnet i verda vart fødd i England i 1978.

TP: Eg såg avisoverskrifta frå avisreportasjen i VG og vart overraska over at han var så positivt vinkla. Var det typisk for korleis folk følte om dette?

EB: Viss ein ser i avisarkiva med sånn «5 på gata: Kva synest du om prøverøyr?», så er folk ganske positive. Veldig mange har sympati med ufrivillig barnlause. Men det var nok meir karakteristisk at ein var uviss på kva dette ville føre til. Det var meir typisk å skrive «Legene leker Gud», «Hvordan vil dette ende?» enn sånn utelukkande positivisme. Men det er klart i lokalavisene frå der denne familien var frå, var dei over seg fordi dette var jo ikkje historia om ein vanleg fødsel. Dette var Noreg på veg inn i framtida.

LRB: Ja, og Mona, som dette barnet heiter, vart jo fødd takka vere utvikling på teknologisida. Kan du seie litt om kva som førte til at denne fødselen vart mogleg i 1984?

EB: For å gå seks år tilbake i tid, då viser prøverøyrsteknologien, IVF, seg å kunne føre til sunne, velskapte barn. I kjølvatnet av dette begynner ein å hormonstimulere kvinner så dei produserer fleire egg. Utan denne hormonstimuleringa, og det er viktig å få med seg, er IVF ganske lite effektiv. Men ein har altså den hormonstimuleringa, ein kan få kvinner til å produsere fleire egg, i kombinasjon med prøverøyrsteknologi, og ikkje minst noko seinare den fryseteknologien som vi kjenner i dag.

TP: Denne fødselen er viktig historisk fordi han blir opptakten til eit omfattande lovarbeid no. Vi får lov om kunstig befruktning i 1987. Berre to år etter snakkar statsminister Gro Harlem Brundtland i Stortinget og seier at vi treng ei meir samla regulering av gen- og bioteknologi, plantar, dyr og menneske. Og så startar prosessen med å nedsetje eit eige etikkutval, og så endar dette i to lover: genteknologilova i 1993, som regulerer plantar og dyr, og bioteknologilova i 1994.

LRB: Ja, og så er vi i notid. 26. mai vart ein historisk dag, der politikarane stemde over ei ny bioteknologilov med store endringar som gjer det mogleg at fleire kan få barn. Men kort tid etter at vedtaket i Stortinget vart gjort, kom det eit innlegg på NRK Ytring. Tittelen «En stille sorg for menn». I mange år var jeg en ufrivillig barnløs mann. Knapt noen spurte hvordan jeg hadde det», og det skriv Kristian Ophaug, som er familieterapeut og barnlaus mann. Han seier i teksten at «gjennom 7 og 15 forsøk med assistert befruktning i Norge og Danmark gjorde jeg meg erfaringer om å være ufrivillig barnløs og mann i fertilitetsbehandling. Både min kone og jeg savnet emosjonell oppfølging i alle ledd av prosessen. Mange forsøk ble gjennomført uten at jeg blir stilt ett eneste spørsmål. Min kone fikk noen.»

Som historikar, Eira, kva tenker du om det Ophaug skriv no i dag i 2020?

EB: Eg tenker at Kristian Ophaug iallfall er eit ganske tydeleg bevis på kor langt vi har komme, og særleg med tanke på openheit rundt mannleg infertilitet når han både skriv i riksdekkande medium og under fullt namn. Så historisk sett er det omtrent utan sidestykke. Vi har sett nokre liknande «tilståingar» i media tidlegare, men dei har stort sett vore anonyme. Så når det gjeld å vere open om mannleg infertilitet, har vi komme langt på veg. Eg tenker òg det er verd å få med seg det Ophaug skriv om at dei har sakna emosjonell oppfølging, fordi det er ein debatt eg synest vi saknar i Noreg og for så vidt internasjonalt, og det er ikkje berre kven som skal ha tilgjenge til assistert befruktning, men kva kvaliteten er på det medisinske behandlingstilbodet, både i privat praksis og ikkje minst i offentleg praksis. Men det eg trur er mest nærliggande, som vi kjem til å få ein debatt om sånn rett rundt hjørnet, er det vi kallar dobbelt donasjon eller embryodonasjon. I Noreg i dag kan du anten få sæd, eller du kan få egg. Men dersom begge partar er infertile, kan du ikkje få begge delar. Så det trur eg nok kjem på trappene ganske snart.

LRB: Så bioteknologilova vil halde fram med å skape debatt, og det vil vi halde fram med å snakke om her i podden vår. Neste episode kjem onsdag 1. juli. Takk til Eira Bjørvik, takk til Truls Pedersen.

Mann: Teknisk tilrettelegging: LO media.