Korleis forstå vitskap?

Ei av dei viktigaste oppgåvene til vitskapen er å finne ut korleis ting heng saman, anten det er i naturen eller blant menneske. Han skal altså finne samanhengar. Det blir gjerne gjort ved hjelp av statistikk. Sjølv om ein finn ein samanheng i tala, er det ikkje sikkert at det er ein samanheng i verkelegheita. Det er nemleg ikkje alle statistiske samanhengar som er årsakssamanhengar.

I dømet over med iskremsal og drukning ser vi tydeleg at det er meir drukningsulykker i dei periodane det blir selt mykje is. Det er altså ein statistisk samanheng mellom iskremsal og drukning. Men kan vi seie at iskremsalet fører til drukning? Kan vi gå så langt som til å seie at det er farleg å ete is når du skal bade, for då kan du drukne? Her snakkar vi om årsakssamanhengar. Viss det skal vere ein reell årsakssamanheng her, må ein undersøkje moglege årsaker nøyare. Det held ikkje med tala.

I dette tilfellet er det ein openberr skjult faktor som lurer oss til å sjå ein årsakssamanheng, nemleg vêret. Når det er fint og varmt vêr, er det fleire som kjøper is. Då er der også fleire som badar og er i båt på sjøen. Dermed blir det òg fleire drukningsulykker. Vêret er ei bakanforliggande årsak som påverkar både iskremsal og drukning.

Det er altså viktig å vere klar over at sjølv om tala viser ein samanheng, er det ikkje sikkert at det er ein reell årsakssamanheng der. Kanskje er samanhengen motsett veg? Kanskje er det ei bakanforliggande årsak som ligg bak? Eller kanskje den statistiske samanhengen er heilt tilfeldig, slik tilfellet er i dømet under.

Viss ein forskar finn ein samanheng som ser ut til å vere ein årsakssamanheng, vil det aldri vere mogleg å bevise dette med 100 % sikkerheit. Forskarar tek utgangspunkt i ein eller fleire hypotesar, ei antaking om korleis noko heng saman. Forskinga går ut på å teste hypotesane ved til dømes å sjå om det kan finnast andre bakanforliggande årsaker. Jo grundigare hypotesen blir testa utan å bli motbevist, desto sikrare blir ein på at han stemmer.

Ein hypotese som med høg grad av sikkerheit er sann, kallast ein teori. I daglegtale blir "teori" ofte brukt om noko som er usikkert, men i vitskap er ein teori det sikraste vi har. Evolusjonsteorien er altså ikkje "berre ein teori", slik nokon hevdar. Han er testa så grundig at det er ekstremt usannsynleg at han ikkje stemmer.

Iskremsal og drukningsulykker er informasjon som det er mogleg å få heilt nøyaktige tal på. Men kva viss du til dømes vil vite kva nordmenn meiner om ei sak? Korleis skal du gå fram for å finne ut det? Du kan jo ikkje spørje alle.

Tenk deg at du vil undersøkje kva nordmenn meiner om monarkiet. Bør Noreg ha ein konge eller dronning som statsoverhovud?

Ifølgje ei undersøking utført av Norstat for NRK i 2016, svarer heile 81 % at dei støttar monarkiet som styreform. Viss du fekk eit anna inntrykk av å lese innlegg og kommentarfelt i nettaviser og bloggar, er det Norstats undersøking du bør stole på. Grunnen til dette er at dei undersøkjer eit representativt utval av befolkninga. Når ein skal gjennomføre ei slik undersøking, må ein sørge for at ein har ei spreiing i alder, kjønn, inntekt, utdanning og bustad. Då får ein eit slags Noreg i miniatyr, som gir eit godt bilete av kva nordmenn flest meiner.

Det som er typisk for folk som skriv innlegg eller kommentarar på nettet om ei sak, er at dei er spesielt engasjerte i eller provoserte av saka. I tilfellet med monarkiet gjeld dette gjerne folk som er veldig mot monarkiet. Det er dei som engasjerer seg mest. Då får vi eit skeivt utval der motstandarane av monarkiet er overrepresentert. Vi seier at utvalet er skeivt fordi det i stor grad viser meininga til ei gruppe menneske som det ikkje finst så mange av. Vi seier at denne gruppa er overrepresentert, sidan det er for mange av dei i forhold til delen som finst i verkelegheita.