Fagartikkel

Kva er mikroorganismar?

Mikroorganismar er så små at vi ikkje kan sjå dei utan mikroskop. Det finst veldig mange ulike typar mikroorganismar. Nokre kan gjere oss sjuke. Andre er nyttige og heilt nødvendige.

Boksar med fargar og clip-art som viser ulike typar mikroorganismar: bakteriar, virus, sopp, algar og eincella organismar. Illustrasjon. — Bilete: Thomas Bedin / CC BY-SA 4.0

Mikroorganismar er små og ulike

Organismane i gruppa mikroorganismar har ikkje blitt plasserte der fordi dei liknar på kvarandre, eller fordi dei er i slekt. Det dei har til felles, er at dei er så små: Vi må bruke mikroskop for å kunne sjå enkeltindivid. Men når dei blir fleire, kan dei danne så store koloniar at vi kan sjå dei med berre auga.

Til gruppa mikroorganismar reknar vi

bakteriar
virus
sopp
algar
andre små eukaryotar

Enkelte organismar blir rekna som mikroorganismar sjølv om vi kan sjå dei utan mikroskop. Døme på dette er parasittane bendelorm, barneorm og trikin.

Oversikt over storleiken til ulike typar mikroorganismar. I stigande rekkefølge ser vi desse organismane: atom, C60-molekyl, feittstoff, protein, poliovirus, influensavirus, meslingvirus, mitokondrie og bakterie, raud blodcelle, plantecelle og dyrecelle, pollen og menneskeegg, og froskeegg. Organismane frå C60-molekyl til og med bakterie er synlege i elektronmikroskop. Organismane frå influensavirus til og med froskeegg er synlege i lysmikroskop. Illustrasjon. — Relativ storleik på mikroorganismar og strukturar som ikkje er mikroskopiske. Skalaen er logaritmisk. Det betyr at for kvar strek du beveger deg mot høgre, aukar storleiken 10 gonger. Eit typisk virus er om lag 100 nm langt. Det er 10 gonger mindre enn ein typisk bakterie, som igjen er 10 gonger mindre enn ei typisk plante- eller dyrecelle. For at vi skal kunne sjå noko med berre auga, må det vere minst 0,1 mm langt. Bilete: Rice University / CC BY 4.0

Film om prokaryote og eukaryote organismar

I gruppa mikroorganismar inngår organismar som er bygde opp av både prokaryote og eukaryote celler. I denne filmen blir du kjend med likskapar og forskjellar mellom dei ulike celletypane. I tillegg lærer du meir om bakteriecella, det eincella tøffeldyret, dyrecella og plantecella.

Mikroorganismar er både nyttige og skadelege

Dei fleste mikroorganismane er harmlause for oss. Mange av dei er faktisk nyttige, og nokre er heilt nødvendige. I naturen speler mikroorganismar ei heilt avgjerande rolle som nedbrytarar i økosystem.

Vi menneske bruker mikroorganismar til å lage mat og medisinar. Dei finst i og utanpå kroppen vår og hjelper oss med å halde oss friske. Nokre få mikroorganismar kan gjere oss sjuke og til og med ta livet av oss. Det er viktig å ta vare på dei nyttige mikroorganismane, samtidig som vi ikkje blir utsette for dei skadelege.

Kunnskap om mikroorganismar gav betre levekår

Mann står ved bord med hund oppå. Mannen held det som kan sjå ut som ei medisinflaske, fram mot hunden. Karikaturteikning. — Louis Pasteur jobba mellom anna med å utvikle ein vaksine mot rabies (hundegalskap), slik denne karikaturteikninga antydar. Bilete: Wellcome Images / CC BY-SA 4.0

Vitskapsmannen Louis Pasteur levde i siste halvdel av 1800-talet. Han blir rekna som ein av grunnleggarane av læra om mikroorganismar: mikrobiologi. Han har også gitt namn til prosessen der bakteriar i mjølk blir drepne når mjølka blir varma opp: pasteurisering.

Oppdagingane til dei som jobba med mikrobiologi på denne tida, førte til at folk fekk betre levekår. Dei skjønte nemleg korleis god hygiene og kontroll med drikkevatn og mat kunne hindre utbrot av farlege sjukdommar.

Semmelweis – hygiene og dødelegheit

Ignaz Semmelweis levde i Austerrike på midten av 1800-talet. Han jobba som lege på ei fødeavdeling i hovudstaden Wien. På denne tida var det ikkje uvanleg at mødrer døydde under fødselen, men Semmelweis la merke til at dødelegheita på avdelinga der det jobba legar, var mykje høgare enn på avdelinga der det jobba jordmødrer.

Forklaringa låg i at legane også jobba med obduksjon av dei som hadde døydd under fødselen. Desse legane undersøkte kvinner som skulle føde, utan å vaske hendene i mellomtida. Dermed overførte dei smitte frå dei som hadde døydd, til dei som skulle føde.

Etter denne observasjonen blei desinfisering og handvask innført. Dødelegheita gjekk mykje ned, men framleis døydde ganske mange. Då skjønte ein at smitte også kunne overførast frå levande menneske.

Sjølv om han lykkast med å få ned dødelegheita på avdelinga si, møtte Semmelweis mykje motstand frå andre legar. Etter kvart fekk han sparken som fødselslege. Så blei han sjuk og innlagd på sinnssjukehus. Kort tid etter døydde han.

Ignaz Phillipp Semmelweis (1818–1865), ungarsk lege og pioner innan hygiene og smittespreiing. Bilete: Science Photo Library, NTB Scanpix / CC BY-NC 4.0

Kjelder

Ignaz Semmelweis. (2020, 27. april). I Wikipedia. Henta 19. mai 2020 frå https://no.wikipedia.org/wiki/ignaz_semmelweis

Louis Pasteur. (2020, 20. januar). I Wikipedia. Henta 19. mai 2020 frå https://no.wikipedia.org/wiki/louis_pasteur

Parker, N. et al. (2016, 1. november). Types of Microorganisms. I Microbiology. OpenStax. Henta 18. mai 2020 frå https://openstax.org/books/microbiology/pages/1-3-types-of-microorganisms

Mikroorganismar er små og ulike

Mikroorganismar er både nyttige og skadelege

Kunnskap om mikroorganismar gav betre levekår

Kjelder

Reglar for bruk av teksten "Kva er mikroorganismar?"