Er undercover-journalistikk uetisk?

Kor mykje kan vi eigentleg vite om korleis andre menneske har det, om dei som lever bortanfor eller utanfor den daglege horisonten vår? Kan eg som menneske plassere meg i ein annan sine sko og på den måten betre forstå erfaringane hennar, gledene og smertene hennar? Er det mogleg om den andre er ein vilt framand?

Dei journalistane og forfattarane eg skal reflektere over her, gjekk mot straumen for å kartlegge livet og lagnaden til andre. Dei skifta identitet, dei tok på seg helseskadeleg arbeid. Dei forandra hud og augefarge. Ein av dei vart nesten valdteken. Ein annan vart prøvekanin for den kjemiske industrien. Og alle vart dei berømte då dei vende tilbake til dei tidlegare identitetane sine. Men kva lærte dei eigentleg då dei var i posisjonen til den andre? Eller kan vi sjå på desse eksperimenta som ei form for avlæring, veleigna for dei privilegerte?

Litteraturvitaren Gayatri Spivak seier at starten på ein etisk relasjon til den andre er å gjere ei spesiell form for heimelekse. Ho består i å avlære seg privilegium. Bakteppet hennar er kolonialismen i dette hundreåret og verda i dag der stemmene til dei fattige og avmektige oftast blir overhøyrde. Som absolutt praksis er denne typen avlæring vanskeleg å tenke seg. Men eg tolkar oppmodinga til Spivak som ei mellombels avvising av det privilegerte tilværet mange vanlegvis tek for gitt, kombinert med ein vilje til å erfare korleis det er å leve som mindre privilegert. Då utset ein seg for fleire farar, mellom anna den å forandre seg sjølv.

Journalistar har eksperimentert på denne måten i meir enn 100 år ved å ikle seg ein annan identitet, vanlegvis skikkelsen til ein som står langt under dei i samfunnet. Desse eksperimenta kan variere. Nokre individ endra hudfarge, til dømes John Howard Griffin og Grace Halsell i USA som tilsynelatande vart afroamerikanarar. Günther Wallraff tok identiteten Ali, tyrkisk innvandrar, i Tyskland. Den svenske reporteren Ester Blender Nordstrøm tok jobb som tenestejente på ein gard i 1914, og forfattaren Jack London vandra rundt som lausarbeidar og huslaus i Londons East End for 100 år sidan.

Erfaringane deira frå andre verkelegheiter vart trykte i aviser og bøker.Denne typen reportasjearbeid har fått mange namn: rollereportasje, deltakande reportasje, antiautoritær aksjonskunst. I svensk reportasjeteori har det blitt kalla den vanskelegaste, men òg den mest spennande av alle journalistiske sjangrar.

Diskusjonen rundt denne typen journalistikk har ofte krinsa rundt det etiske aspektet ved forstillinga ved at ein reporter eller forfattar gir seg ut for å vere ein annan og dermed baserer arbeidet sitt på ei løgn om seg sjølv. Denne debatten er viktig, men her vil eg konsentrere meg om andre spørsmål.

Kva motiv dreiv rollereporterane til eksperimenta? Og kva er følga av denne typen journalistikk for journalistane og for dei andre, dei som vart oppsøkte av den forkledde reporteren?

Dei reporterane eg nemner her, har alle som ein praktisert rolla si i meir enn ein månad. Så vidt eg kjenner til, finst det ingen slike norske døme.

Tradisjonen kan følgast tilbake til både Tyskland og USA i andre halvdel av det 19. hundreåret. Chicago-skulen i sosiologi hadde professorar som sende studentane ut for å bu i slummen og sanke informasjon dei elles aldri ville få tilgang til. I Tyskland og Austerrike tok reporterar arbeid i industrien og klarte på den måten å rapportere frå innsida om groteske arbeidsforhold.

I dag er den mest kjende representanten for denne typen rollereportasje Günther Wallraff, og namnet hans har skapt verbet å "wallraffe", litt ufortent sidan denne typen reportasje var oppdaga lenge før han vart fødd.