Kunst i samfunnet – episode 4:

I: Intervju

V: Veronika Lundqvist

---

I: Hei, og velkommen til ein ny episode i kunst og visuelle verkemiddel. Dagens tema er ikkje mindre enn opphavsrett. Namnet mitt er framleis Oda Weider-Krog, og i dag har eg med meg gjest Veronika Lundqvist frå BONO.

V: Ja, hei.

I: Kan ikkje du forklare kva BONO gjer, og kven de er?

V: Ja, BONO er noko som heiter ein kollektiv forvaltningsorganisasjon, og i det ligg det at vi har mange medlemmer. Vi har omtrent 3000 norske medlemmer, som med medlemskapen sin seier til BONO at dei ønsker at BONO skal forvalte opphavsretten deira.

Det som ligg i å forvalte opphavsretten til nokon kollektivt, er at vi forvaltar mange rettar samla. Og det som ligg i opphavsretten, er at du har einerett til verka dine, så viss andre ønsker å bruke verka dine, så treng dei løyve til det, og då har du rett på vederlag, eller pengar, som kunstnar.

Så BONO inngår rett og slett avtalar med ulike aktørar der ute som ønsker å bruke kunstverk. Og det kan vere at musea, til dømes, ønsker å tilgjengeleggjere mykje kunst på nettsidene sine. Det kan vere eit produksjonsselskap eller ein filmskapar som har lyst til å filme eit kunstverk. Og det kan vere nokon som ønsker å lage handlenett eller T-skjorter med kunstverk på.

I alle dei situasjonane har rettshavaren eller kunstnaren krav på vederlag. Så vi fungerer som ein mellomaktør mellom brukarane av kunst, dei som ønsker å bruke kunst i ulike samanhengar, og kunstnarane sjølve og dei som har rettane til kunstverk.

I: Ok, det er nødvendig med ei lita omgrepsavklaring, og då er det fire ord som er viktige å kjenne til. Det er åndsverk, åndsinnsats, opphavsrett og eksemplarframstilling. Kva tenker du det er best at vi startar med, Veronika?

V: Kanskje omgrepet opphavsrett. Opphavsretten kan definerast på mange måtar, men i kjernen er det den eineretten du får som skapar av eit kunstverk eller åndsverk til å bruke det verket på visse måtar. Så når du er opphavar til eit åndsverk, så kan til dømes ikkje andre ta ein kopi av det verket og bruke det, selje det eller skrive ut det på ei T-skjorte og selje T-skjorter med kunstverket ditt på. Med mindre dei har fått samtykket ditt, då, som opphavar.

Opphavaren kan velje å seie ja eller nei til det avhengig av kva vedkommande synest om den bruken som skal gjerast, og så kan vedkommande òg krevje vederlag. For då har opphavaren krav på rimeleg vederlag for bruk av eigne åndsverk.

I: Du skal få lønn, eigentleg, for at nokon får bruke kunstverket ditt?

V: Ja, det stemmer.

I: Ein kan seie at opphavar er … kan du samanlikne det litt med eigar?

V: Ja, absolutt.

I: Du eig kunsten din.

V: Ja, det kan samanliknast med eigedomsrett. Viss du kjøper eit kunstverk, så har du eigedomsretten til det fysiske og originale eksemplaret, men det er framleis kunstnaren eller skaparen som har opphavsrett til sjølve motivet.

I: Ok. Åndsverk?

V: Ja, åndsverk, det omgrepet er litt komplisert, men i utgangspunktet snakkar ein jo om kunstverk. Så alt som blir rekna som eit kunstverk, det kan vere eit måleri, ein skulptur, ein film. Men det er eit rettsleg omgrep, så då er det visse krav til at noko skal reknast som eit åndsverk. Og ordlyden i åndsverklova seier at eit åndsverk er verk av alle artar som er uttrykk for original og individuell skapande åndsinnsats.

Så for at det skal vere eit åndsverk etter lova, så må det ligge ein viss type innsats bak. Det er det som gjer at viss eg berre tek litt grus i handa og slepper det ned på bakken, så lagar det kanskje ei viss form, ikkje sant? Men då har ikkje eg opphavsrett til det resultatet der, for det var heilt tilfeldig at dei steinane landa sånn.

Men viss eg limer dei fast på eit lerret, plasserer dei på ein viss måte, legg til litt andre ting og så vidare, då har eg lagt ein åndsinnsats i den kreative prosessen frå mi side, så kjem det til eit punkt der det blir rekna som eit åndsverk. Så det er skiljet mellom dei heilt tilfeldige resultata, som eigentleg ikkje har noko med kreativiteten min å gjere i det heile, og dei verka som blir skapte på bakgrunn av ein kreativ prosess, der ein har gjort ein liten innsats.

I: Hm. Då har vi eigentleg gått gjennom både åndsverk og åndsinnsats, dei heng jo ganske rett fram saman. Så er det dette med eksemplarframstilling.

V: Ja, og det er eigentleg ein litt fancy måte å seie kopi på. Det å framstille eit eksemplar av noko, den enklaste måten å forklare det på er at det blir teke ein kopi. Så opphavsretten kan jo òg kallast eit kopivern. At det ikkje er nokon andre som kan ta kopi av verket ditt, med mindre dei har ditt samtykke.

Det omfattar vanleg skriftkopi, at du bruker ei kopieringsmaskin, men det omfattar òg avfotografering av verk, og det er jo sånn denne kopieringa skjer mest. Det heilt greitt å ta kopiar til privatbruk, så viss eg går på eit museum, så kan eg ta bilete av kunstverka som heng på veggen. Men så fort eg gjer litt meir med det, til dømes lastar det opp på internett, så inneber det ei opphavsrettskrenking i utgangspunktet. For då har eg teke ein kopi av eit verk, og så har eg gjort det tilgjengeleg for allmenta utanfor det private området.

I: Ja, den tippar eg det er lett å gjere.

V: Ja.

I: (Latter) Då undrar eg: “Har eg gjort noko liknande?" For eg såg på Mark Rothko på Nasjonalmuseet, og då la eg ut nokre veldig fine bilete i storyen min på Instagram. Er det krenking?

V: Det er eit veldig, veldig godt spørsmål, og noko veldig mange lurer på. Og sånn i utgangspunktet så har du teke ein kopi, du har teke eit bilete av eit kunstverk, og så har du spreidd det til allmenta på sosiale medium.

Så det er i utgangspunktet ei opphavsrettskrenking. Men akkurat på det feltet der, altså deling av verk i sosiale medium, noko som skjer så hyppig, så er dei fleste einige om at det kanskje er noko fint i det. Fleire kunstnarar ville jo tenkt at det var fint å få den delinga av sine eigne verk, mens mange andre kunstnarar meiner at det ikkje er ein god ting.

Og frå lovgivarhald har ein faktisk funne ein måte å løyse opp i dette på, på EU-hald. Den lova, eller den føresegna, seier kort og godt at brukarane kan gjere det, dei kan dele kunstverk på den måten, men det er framleis opphavsrettsleg bruk, så det skal det jo betalast for, og det må klarerast. Men då er det META som må gjere det.

I: Betale?

V: Ja.

I: Ja.

V: Så det blir ei form for kompromiss. For det er jo dei kunstnarane som ikkje ønsker at det skal skje i det heile. Men då får dei i alle fall pengar for det. Det er litt sånn ein har tenkt med den lova. Men så er det òg klageskjema på til dømes Facebook og på Instagram. Viss du som kunstnar ser at verka dine har blitt spreidde på Instagram til dømes, så kan du klage det inn til Facebook, og så har dei nokre automatiserte prosessar der dei kan ta det ned då.

I: Er det nokon andre reglar som er … Det er fleire gråsoner, har eg skjønt, og no når desse elevane på ein måte har dei største mogelegheitene òg, fordi det er no dei skal i gang.

Så det å bevisstgjere seg desse grunnleggande tinga, og at det på ein måte blir litt sånn automatikk i deg, at du er litt kritisk og har sunn skepsis til kva du bruker. Nettopp det der å ikkje stole på alt du får tilbake igjen viss du bruker KI, men òg at du er veldig medviten når du skaper sjølv gjennom å hente inn inspirasjon frå andre. Fordi det er liksom sånn, lett plutseleg å trakke litt over?

V: Ja, og akkurat den situasjonen der får vi mange førespurnader om. Frå kunstnarar som har latt seg inspirere, og så lurer dei på om det er greitt, det dei då har skapt. Treng dei samtykke frå den opprinnelege kunstnaren, eller kan dei gjere det fritt. Og i nokre tilfelle så er svaret klart, at dette er såpass annleis at dette ikkje ville blitt rekna som ei opphavsrettskrenking i det heile. I andre situasjonar er ein kanskje i ei grense, og då er det situasjonar der eg har gitt råd om rett og slett å spørje den andre kunstnaren: “Går dette greitt?” for å unngå at problemet oppstår i det heile.

Så akkurat den er det veldig greitt å vere klar over, at det er nokre grenser der, men så skal jo ikkje opphavsretten forhindre kreativiteten heller, ikkje sant?

I: Nei, for det kan hende at dei sit no og tenker sånn “Herregud, dette er jo altfor avgrensande!” Ein blir liksom redd for å kopiere, og “Korleis kan eg eigentleg la meg inspirere då, viss det er så mykje å passe på?”

V: Ja, og det er jo eit problem viss jussen kjem inn som ein som drep kreativiteten. Ein kjenner seg veldig forhindra, men ein har komme veldig langt ved å berre vere klar over dette. Ein kan jo sjå på sitt eige kunstverk til slutt, og så kan ein spørje seg sjølv: “Hadde eg reagert på dette, viss eg hadde vore kunstnar nummer éin, den eg let meg inspirere av her? Hadde eg reagert veldig på dette, eller ville eg tenkt at dette gjekk heilt greitt?” Så viss ein stiller seg det spørsmålet, og så berre bruker litt sunn fornuft, så har ein komme veldig langt.

I: Vi var litt inne på dette å bruke andre sin kunst som inspirasjon, til dømes på eit moodboard, men så går det jo òg an å lage ny kunst med kunst frå andre, på ein måte. Altså vi kan tenke ein kollasj, eller viss du bruker fotografi, og at ein klipper og limer – her er det berre fantasien som set grenser, og då kan ein jo på den eine sida seie at du forvandlar jo andre sine åndsverk til noko helt kanskje uattkjenneleg. Kvar går grensa då? For viss eg hadde gjort det, og så er det kanskje småverk frå hundre andre kunstnarar inni der, er det lov?

V: I utgangspunktet så treng du samtykke frå dei kunstnarane, desse hundre kunstnarane. Viss du gjengir heile verka deira, det har ikkje noko å seie kor lita den attgivinga er, eigentleg. Så lenge du tek ein kopi og limer det inn i ditt eige verk, så er det innanfor opphavsretten til den kunstnaren.

Men viss du har gjort såpass mykje med dei verka som allereie eksisterer, sett det saman på ein ny måte, tilført din eigen kreativitet i dette på ein måte som gjer at dette verket til slutt kan reknast som eit nytt og sjølvstendig verk. Då kan du gjere det fritt utan å innhente samtykka til desse hundre kunstnarane.

Men tanken er at viss det verket som er der til slutt, altså kollasjen din, viss det har såpass mykje særpreg, og poenget med det ikkje er alle dei enkeltverka, men at det kan reknast som noko nytt, så skal ikkje opphavsretten vere noko hinder for det. Så det er litt vanskeleg å seie noko meir konkret, fordi det blir ei vurdering i kvart enkelt tilfelle.

I: Hm.

V: Så akkurat dei kollasj-døma er vanskelege.

I: Så viss vi skal samanfatte litt, kva er det viktig å tenke på når ein skal vere skapande kunstnar?

V: Med tanke på sin eigen opphavsrett er det verd å vere merksam på at du har lagt inn ein innsats bak dette. Du skal hauste fruktene av din eigen kunst, så viss du ser at kunsten din blir misbrukt, eller at namnet ditt ikkje blir gitt att i tilknyting til verket og så vidare, så har ein rett til å reagere på det. For som kunstnar så har ein kanskje ei litt usikker inntekt, særleg innanfor det visuelle kunstfeltet, så det å vere klar over det og bruke det som ei moglegheit – at ein faktisk kan tene ekstra pengar på opphavsretten sin – det er ein viktig del av det å vere kunstnar. Så det er vel kanskje det for sin eigen opphavsrett.

Og for opphavsretten til andre så er det vel det å tenke litt sånn “gjer mot andre det du vil at andre skal gjere mot deg”. Så viss du lar deg inspirere, så ver litt obs. på at det kan bli for nært opp til det originalverket du har latt deg inspirere av. Og då kan du lett ordne det ved berre å spørje. Eventuelt berre ha eit medvitent forhold til det, og så skal ein ikkje la det avgrense seg sjølv heller. Så eigentleg berre å bruke sunn fornuft som kunstnar er … ja.

I: Og så tenkte eg på det som eg òg synest er veldig fint, at du er bevisst på korleis du hentar inn inspirasjon frå digitale basar og dette med kreditering. At der er òg mykje gjort, viss du er ærleg og ryddig med kva du har brukt, og at du hugsar på å skrive “inspirert av”, eller “dette kunstverket er av denne kunstnaren”. At det liksom ikkje ... at det blir ein vane når de òg skal jobbe med det og lage moodboards og alt mogleg anna, at det liksom er ein sentral del av den prosessen.

V: Ja.

I: At ein inkluderer andre kunstnarar.

V: Opphavsretten er der jo for kunstnarane, for å gi dei eit vern og for å gi dei dei inntektene dei fortener når dei har lagt inn den innsatsen.

I: Ja.

V: Det er ikkje ein sånn kjip skranke som berre gjer at ein ikkje kan la seg inspirere av andre. Han er der for dei.

I: Ja. Tusen takk for ein veldig interessant og lærerik prat.

V: Berre hyggeleg, det var veldig hyggeleg å bli invitert.

I: Det har vore kjempeinteressant. Håpar de òg har fått eit litt tydeleg, klart bilete, kva er kva og korleis bruke det, og at de kjenner dykk endå meir inspirerte etter å ha høyrt på dette, og kan gyve laus på å skape spennande og banebrytande kunst.

Lykke til!