Korleis kan vi leve berekraftig her?

F: Forteljar

FSN: Fredrik Sjaastad Næss, programleiar

JSK: Judith Svedjan Klein

F: Juli 2021. Det er daggry i det afrikanske landet Kongo, og i utkanten av storbyen Kolwezi stig sola opp over himmelen. Arbeidsdagen er i ferd med å starte, og snart blir dei lokale vegane fylte opp av menneske, menneske som alle skal til den same staden: gruvene som ligg nokre få kilometer unna byen. Mens hundrevis av føter tråkkar seg fram, kvervlar støvet opp i lufta. Midt oppi mylderet går ei ung jente. Namnet hennar er Mona. Ho er 16 år, og eigentleg skulle ho gått på skulen. Men foreldra til Mona kan ikkje forsørge både henne og småsøskena hennar. Derfor må ho hjelpe til med å tene pengar. No er ho på veg til gruvene for å jobbe saman med mora og faren sin. Nokre timar seinare tek Mona ein kort pause frå arbeidet sitt. Ho reiser seg opp og ser seg rundt. Ho står ute i det fri. Over henne er himmelen blå, og sola steiker over menneska som jobbar framfor henne. I akkurat denne gruva, som heiter Kamilombe, veit vi at det jobbar cirka 11 000 menneske. Mesteparten av dei jobbar under bakken, men mange av kvinnene jobbar utandørs. Oppgåva deira er å vaske det som blir henta opp frå jorda. Mona er éi av dei. Og no er pausen hennar over. Mona set seg på huk over ein bekk med rennande vatn. Deretter plukkar ho opp ein av steinklumpane ho har fått. Ho skyl steinen i bekken, og mens ho gjer det, byrjar han å glitre i sollyset. For det Mona held i handa si, er ikkje nokon vanleg stein. Han inneheld nemleg kobolt, metallet som får den moderne verda til å fungere.

FSN: Ut frå det vi nettopp høyrde, er det naturleg å stille spørsmålet: "Kvifor er det slik, akkurat her i Kongo?" Derfor skal vi no gi ei kort forklaring på dette, og då kan vi starte med å fortelje meir om kobolt. Kobolt er eit metall som verda er avhengig av. For at pc-ane og mobiltelefonane våre skal verke, treng dei små batteri. Så godt som alle desse batteria har kobolt i seg. Men for kvart batteri som blir laga, må det gravast opp meir kobolt frå gruvene i Kongo. I Kongo blir over 70 prosent av all kobolten i heile verda produsert. Kobolt blir mellom anna brukt til å lage batteri til elbilar, og elbilar trengst for å skape eit meir klimavennleg samfunn. Men forholda i dei kongolesiske gruvene er ikkje berekraftige. Arbeidarane jobbar ofte frå morgon til kveld, og mange av dei pustar inn giftige stoff. I blant skjer det dødsulykker. Kongo er òg blant dei fattigaste nasjonane i verda. Gruvene der er eigde av internasjonale bedrifter, og desse selskapa nyttar seg av underbetalte arbeidarar. Til og med barn og gravide kvinner jobbar i gruvene. Arbeidarane kan tene så lite som 20 kroner om dagen. Likevel er teknologien vår avhengig av kobolt frå Kongo. Men kor berekraftig er det at fattige kongolesarar må jobbe i gruver sånn at du skal få ein ny mobiltelefon? Korleis kan vi gjere situasjonen betre? Korleis kan vi leve berekraftig akkurat her i Noreg? For å snakke om dette temaet har vi med oss Judith Svedjan Klein, som er forskar og stipendiat på Fakultet for lærarutdanning og pedagogikk ved Høgskolen i Innlandet. Velkommen, Judith!

JSK: Tusen takk.

FSN: Eg tenkte eg skulle starte med eit spørsmål. Berekraftig utvikling, kva er det?

JSK: Berekraftig utvikling har jo definisjonar som er allment kjende i heile verda. Den som går igjen på folkemunne i alle land, er jo den som Gro Harlem Brundtland laga i 1988. Den definisjonen er den mest kjende, og det er jo at vi skal kunne dekke menneske sine behov i dag utan å øydelegge behova til framtidige generasjonar.

FSN: Ja.

JSK: Så har vi denne miljøbiten, at vi skal ta vare på jordkloden vår. Men han er òg så romsleg, ikkje sant? Veldig mykje får plass. I den definisjonen tek ein ikkje opp dei store spenningane og dei store motstridande syna. Derfor har han blitt trekt så langt at Coca-Cola òg kan definerast som berekraftig. Det er problemet med den definisjonen. Eigentleg trur eg ikkje vi treng å seie så mykje anna enn at Brundtland sin definisjon har vore viktig for å få eit felles ord på tvers av land og på tvers av historia. Berekraftig utvikling er det ordet som har blitt snakka om både på høgt nivå, i SN, og lokalt, hos småbønder i Mexico. På kryss og tvers i heile verda har ein dette omgrepet. Når ein har eit omgrep som alle har ein relasjon til, fungerer det fordi vi kan snakke om desse viktige, alvorlege spørsmåla, men djupast sett er jo ikkje dette så vanskeleg. Vi treng ikkje gjere det vanskeleg i det heile. Inspirert av Arne Næss kan ein jo seie at ein må respektere alt som finst og er og gror, menneske, dyr, natur, alt saman. Vi er natur, vi må respektere oss sjølve og alle andre, det er jo ikkje verre. Men vi har aldri vore i ei berekraftig verd. Vi vart fødde inn i system og strukturar som aldri har vore berekraftige, og som vi aldri ville ha stemt for, og det trur eg ingen er ueinige i. Så korleis skal vi forandre dette? Der må det byrje. Då snakkar vi ikkje om at du må slutte å ete kjøtt. Vi må avskaffe kjøttproduksjonen.

FSN: Ja, ikkje sant.

JSK: Det er ikkje du som ikkje må ha ein mobiltelefon som består av kobolt, vi må avskaffe …

FSN: Vi må ha noko anna enn kobolt?

JSK: Ja, eller må vi gjere noko med vernet rundt dei barna, sånn at inni gruvene der skal det vere arbeidsvern, det skal passast på, men då blir det ofte sånn at det er det landet der slikt skjer, som blir gjord ansvarleg. Kongo er jo òg offer for imperialismen. Det er dei multinasjonale selskapa som skal gjerast ansvarlege der.

FSN: Ja.

JSK: Dei skal det vere reglar rundt sånn at du ikkje kan utnytte menneske, for den gruva er berre eit døme. Du har dei same historiene i klesindustrien. Det er akkurat same. Det systemet der, dei globale, økonomiske systema, dei må vi gjere noko med, og det er klart vi kan det.

FSN: Så det handlar eigentleg om å ta vare på jordkloden?

JSK: Ja.

FSN: Det er så lett som det?

JSK: Alt som finst og er og gror, er jo heile jordkloden, inkludert oss sjølve òg.

FSN: Og så er det sånn at berekraftig utvikling deler ein jo inn i tre ulike dimensjonar. Kan ikkje du forklare litt kva som ligg i dette?

JSK: Frå og med 2015, då berekraftsmåla vart vedtekne, vart politikarar og andre aktørar einige om at berekraftig utvikling blir definert med samfunnsmessig, miljømessig og økonomisk dimensjon.

FSN: Ok.

JSK: Det betyr eigentleg at dei tre tinga heng saman for at ting skal vere berekraftige. For at noko skal vere berekraftig, må vi sjå på alle desse tre dimensjonane, både det samfunnsmessige, det økonomiske og det miljømessige.

FSN: Men kva vil det seie at noko er samfunnsmessig?

JSK: Viss noko er innanfor den samfunnsmessige, sosiale biten av berekraft ... Der finn ein jo alt frå sosial ulikskap, fattigdom, levekåra til menneske, kva vi treng for å overleve, men kanskje òg bustadmarknaden for unge menneske kan inngå i den samfunnsmessige berekraftsdimensjonen. Kvar bestemora di skal når ho ikkje klarer å ta vare på seg sjølv, er vel òg innanfor den samfunnsmessige dimensjonen. Kleda du går i, og kvar dei kjem frå ... Det kan du seie er ein samfunnsmessig dimensjon, men veldig mange av desse temaa handlar òg om den økonomiske dimensjonen.

FSN: Ja, ikkje sant.

JSK: Så kvar grensa går, er ikkje så viktig. Det viktige med dei tre dimensjonane er å vise at berekraftig utvikling ikkje berre handlar om miljø og klima i seg sjølve. Det handlar om alle desse tinga samtidig. For viss vi berre skal prøve å redde dyreartar, då er det eitt tema. Ved å gjere berekraftsomgrepet mykje større får vi fram mange av dei viktigaste spørsmåla på jordkloden samtidig, for veldig mange av dei heng jo saman. Vi kan kalle dei wicked problems, altså dei er samanbundne. Til dømes, mobiltelefonen din heng saman med kobolt, då har du geografisk samanheng på tvers av land. Men du har òg mange nivå av makt, ikkje sant? Dei samanhengane er det som er viktig med dei dimensjonane.

FSN: Ja, som du seier, du kan ikkje berre sjå på det økonomiske eller berre sjå på klima og natur.

JSK: Dei heng saman.

FSN: Alt heng saman. Litt som, viss eg kan prøve meg på eit døme ... Viss eg hadde kjøpt meg ei bukse som kosta ti kroner, då er det ikkje grønt lys på nokon av dei tre dimensjonane. Då er det mest sannsynleg brot på ganske mange arbeidsmiljølover. Det er ikkje bra økonomisk for dei som har laga dette. Det er økonomisk bra for meg då, men det hjelper jo ikkje. Og det er heller ikkje bra for miljøet. Når ho kostar ti kroner, er ho mest sannsynleg sydd saman av noko som ikkje er veldig bra for naturen.

JSK: Nettopp, godt poeng. Veldig bra.

FSN: Ja, og så er det jo sånn at SN (FN), altså Dei sameinte nasjonane, dei har sett opp nokre berekraftsmål. Kan du fortelje litt om det?

JSK: Ja, altså det er litt før og etter 2015, då berekraftsmåla vart skapte. Vi hadde tusenårsmåla i år 2000.

FSN: Ja?

JSK: Dei vart laga av dei rike landa og pressa over på dei fattige landa.

FSN: Ja, ikkje sant.

JSK: Men 2015-berekraftsmåla var ein langt meir open, demokratisk prosess. Alle fekk lov til å delta. Både fattige og rike land fekk bidra på lik linje. Desse berekraftsmåla ein kom fram til, er dei aller viktigaste nøkkelspørsmåla som vi har i samtida, som vi må prøve å finne løysingar på.

FSN: Du nemner jo at ein må sjå menneske og natur i samanheng, at vi på ein måte er eitt. Kva er då ditt syn på dette omgrepet antropocen, der ein snakkar om at no er det mennesket sin tidsalder, no er det vi som styrer og vi, det må kanskje vere lov til å seie òg, vi køyrer berre på?

JSK: Det gjer vi, og det er jo herleg at det endeleg har komme eit omgrep på det, for vi har jo eigentleg køyrt på heilt sidan 1950, eigentleg endå lenger. Heilt sidan stordomstida til imperialismen har vi halde på og køyrt på. Men frå 1950 til no ser ein dei største konsekvensane, på både fotavtrykk og konsekvensane av jordkloden, klimamessig, miljømessig, naturmangfald ... Vi mistar dyreartar, vi mister planteartar, og så vidare. Nemninga vi bruker no, er krise, altså klimakrise, miljøkrise. Men antropocen, at mennesket tek fullstendig kontroll over naturen, og at det ikkje er eit likeverdig forhold, at vi ikkje lever berekraftig, at vi tråkkar på, at vi set oss sjølve øvst, det har vi jo gjort lenge, men no har vi eit omgrep for det. Så det er eigentleg ikkje noko nytt.

FSN: Ok, men vi har gjort det …

JSK: Det er ikkje sånn: "2020, no har vi antropocen." Det er jo berre måten vi snakkar på, som gjer oss litt … Altså, det er fordummande språk. Vi har vore i antropocen lenge. Spesielt etter 1950 har vi berre tråkka på naturen.

FSN: Kva skjedde i 1950?

JSK: Masseforbrukstida, etterkrigstida. Vi har jo hatt masseforbruk lenge, men etter industrialiseringa har vi verkeleg byrja å overforbruke, overforbruke og overforbruke i dei dimensjonane vi gjer. Det er det som gjer at vi kallar dette antropocen no.

FSN: Eg har ein teori, eller ein hypotese, som eg har lyst til å berre kaste ut. Vi i rike land vil ikkje gå ned i levestandard. Dei fattige landa vil opp i levestandard. Men det vi er nøydde til, er at dei fattige landa må hoppe over mange av utviklingstrinna dei rike landa har vore med på. Vi må få dei til å hoppe over perioden med fossilt brennstoff. Er eg inne på noko her?

JSK: Du har i alle fall eit synspunkt som reflekterer ein typisk tankegang, og det er jo at vi er lengre framme i ein utviklingsskala, og dei fattige landa er langt bak. Dei som har lyst til å studere geografi, kjem til å lære masse om akkurat dette, for vi er jo ikkje nødvendigvis på ein skala der dei rike landa er øvst, og så må alle gjennom den same utviklinga.

FSN: Nei, ikkje sant.

JSK: Ikkje sant, det er ikkje nødvendigvis sånn. Men den forteljinga har vi blitt lært, så vi trur det, men det er ikkje nødvendigvis sånn.

FSN: Ja, for eg har jo lese dette her ein plass.

JSK: Ja. Men tvert imot då, la oss seie at urfolk i Mexico er høgast oppe fordi dei klarer seg med ... Dei lever av naturen og i pakt med naturen, og dei lever sunt.

FSN: Ja.

JSK: Og dei lever lenge.

FSN: Og har ikkje dette forbrukarkøyret.

JSK: Nei, dei har meining i livet sitt. Dei driv ikkje og går på "shopping malls" for å tilfredsstille seg. Dei er lykkeleg ute i elva, og barn leiker og har tid til å leike, og alle snakkar med kvarandre og har nok søvn, og dei er ikkje stressa. Dei har god, økologisk, næringsrik mat som dei plukkar frå hagane sine. Då kan ein jo diskutere kven som er øvst på denne skalaen. Men når det er sagt, så skal vi ikkje kimse av primærbehov. Det er veldig mange land som må få dekt primærbehova sine, men retten til vatn er ikkje der, dei har ikkje mat, dei lever på under to dollar dagen, og då er det under fattigdomsgrensa. Det er kjempevanskeleg. Men eg tenker ikkje at vi treng å tenke stadium, eg tenker at vi må tenke at alle har retten til mat, vatn og bustad.

FSN: Judith, tusen takk for praten.

JSK: Tusen takk for at eg fekk komme.

F: No har det blitt kveld i Kongo. Sola har gått ned. Arbeidsdagen til Mona er over. Saman med mora og far sin forlèt ho gruvene. Ho er sliten, og no traskar ho ned langs vegen. Etter nokre kilometer med gåing kjem ho omsider heim, heim til eit lite hus med berre tre rom. Mona helser på veslesøstera og veslebroren sin. Dei lagar kveldsmat saman. Så legg dei seg ned for å sove. Neste morgon skal Mona stå opp igjen. Ho skal tilbake til gruva. Ho skal jobbe frå morgon til kveld, og for 20 kroner dagen skal ho finne meir kobolt, kobolt som skal brukast til å lage nye pc-ar, elsparkesyklar og telefonar.