Kroppspress

Deltakarar:Jonis Josef – ProgramleiarKariAnne Vrabel – Førsteamanuensis i klinisk psykologi ved UiO

Programleiar: Hallo, hallo! Eg heiter Jonis Josef, og i dag skal vi snakke om kroppspress. Kva er det for noko? Er det nytt, er det gammalt, og kva er det eigentleg? Når eg ser ein mann med "sixpack" på ein Dressmann-reklame og får lyst til å sjå sånn ut, er det kroppspress? Eg veit ikkje, men eg skal finne ut av det saman med KariAnne Vrabel, som jobbar på Universitetet i Oslo. Ho er førsteamanuensis ved avdeling for klinisk psykologi og har fleire doktorgradar. Ho forskar og kan sakene sine. Eg gler meg til å bli klok på eit fenomen som forvirrar meg. Du høyrer på "Kva veit eg?" med meg, Jonis Josef.

Då sit eg her med KariAnne Vrabel. I dag skal vi snakke litt om kroppspress. Kva er bakgrunnen din, og kvifor skal eg snakke med akkurat deg om dette?

KAV: Det er eit godt spørsmål. Eg er psykolog og forskar og har jobba mykje med eteforstyrringar – både som terapeut og forskar. Gjennom det har eg blitt oppteken av kroppsmisnøye og sjølvkjensle, og eg har lært ein del om dette.

Programleiar: Du høyrest ut som den perfekte personen å snakke om kroppspress med. Kva er kroppspress, då?

KAV: Det ligg litt i ordet. Du kjenner deg pressa på ein eller annan måte til at kroppen din skal sjå ut på bestemde måtar.

Programleiar: Er ikkje det ein bra ting?

KAV: Ikkje når ideala er snevre, og det er veldig bestemt korleis du skal sjå ut. Det held ikkje å vere litt slank til dømes, du må vere ganske tynn og samtidig sjå litt sterk ut – faktorar som gjer at idealet blir uoppnåeleg. Då byrjar det å bli problematisk.

Programleiar: Eg har ikkje den perfekte kroppen sjølv, men når eg ser ein Dressmann-reklame med modellar med "sixpack" og store brystkasser, tenker eg at eg skulle ønske eg hadde ein sånn kropp. Men eg kjenner meg ikkje pressa til det.

KAV: Nei, og det er spennande, for kvifor kjenner nokre seg pressa, og andre ikkje? Viss eg skal gjette kvifor, så trur eg at du er ein sånn som synest du er eit heilt ok menneske, du får til ting …

Programleiar: Eg synest eg er eit fantastisk menneske, eg.

KAV: Ikkje berre ok, men eit heilt fantastisk menneske, ja! Då er du ganske motstandsdyktig mot Dressmann-reklamane. Det er kjempefint! Men viss du derimot går med ei oppleving av litt maktløyse, viss du ikkje er heilt fornøgd, verken med kva du får til eller med kroppen din, då kan du bli veldig sårbar for den typen reklame. Eller Instagram-feed, bilete eller kva det måtte vere.

Programleiar: Eg er ein somalisk mann, og i Somalia er den slags kroppspress ein ganske fjern tanke. Ideala der er heilt annleis. Viss du til dømes er litt tjukk, så tenker folk at du har det bra, du får det bra til. Er kroppspress eit i-landsproblem?

KAV: Ikkje nødvendigvis. Men ideala ser kanskje annleis ut i Somalia enn i Noreg. Kroppspress er ikkje nødvendigvis berre eit i-landsproblem eller noko som eksisterer berre i den tida vi lever i no. Menneska har alltid vore opptekne av korleis dei skal sjå ut, kva slags ideal som finst. Du nemner at det i kulturen din betyr at det går bra med deg om du er litt stor. Sånn var det før også i andre kulturar og periodar. I romartida skulle ein helst vere litt stor, og ikkje minst bleik. Romarane brukte kjemikaliar, dei smurde bly på huda for å sjå bleike ut, for det signaliserte velstand.

Programleiar: Det gjer faktisk mange i Afrika også. Det handlar om skjønnheitsideal – og det er jo kroppspress, det også.

KAV: Ja, ikkje sant! Og kvifor smør ein ansiktet med eit skadeleg middel? Det må vere fordi det er eit ideal der ute som ein vil leve opp til.

Programleiar: Det er litt morosamt å tenke på at eg står og ser meg i spegelen og er litt skuffa over at eg ikkje har stor mage …

KAV: Ja, det er ganske annleis enn det ein heilkvit gut frå Noreg står og kjenner på, vil eg tru.

Programleiar: Eg har alltid tenkt på kroppspress som at ein furtar over at ein ikkje har "sixpack", til dømes. Men eg er ein mørk mann i Noreg, og eg hugsar at då eg var yngre, var alle reklamane retta mot kvite menneske og kvitt hår. Eg hugsar at eg hata krøllane mine, og var sikker på at jentene ikkje var forelska i meg fordi eg ikkje hadde håret til Truls og Simen. Det er jo også ei form for kroppspress, eller?

KAV: Ja, og dette er interessant. Det er akkurat det som skjer når du blir utsett for kroppspress, at du ser eit bilete eller noko du synest er fint, og blir eksponert mykje for det. Så byrjar du å kikke på deg sjølv for å sjå om du kan finne igjen dette i deg sjølv. Og jo mindre du er i stand til å finne igjen det, jo større kan presset bli. Du fortel at du såg kvite menneske med langt, kvitt hår, og du fann sikkert ikkje eit einaste bilete der du kunne kjenne igjen krøllane dine? Då er avstanden mellom idealet i samfunnet og det som du sjølv går og ber på, ganske stor. Då kan misnøya komme.

Programleiar: Løysinga mi blei å finne ei stoltheit i korleis eg såg ut. Kva er løysinga for unge menneske som opplever kroppspress i dag? Dei opplever press i endå større skala enn vi gjorde, kanskje, gjennom sosiale medium, gjennom Instagram. Kva er løysinga for dei?

KAV: Svaret på dette er langt. Men før eg svarer, vil eg gjerne vite korleis du klarte det?

Programleiar: Ja, eg hadde jo ingen rollemodellar som såg ut som meg. Det var med på å forsterke dissonansen (= det manglande samsvaret) mellom idealet og meg sjølv. Eg speler mykje fotball, og plutseleg kom det nokre fotballspelarar som såg ut som meg. Og så kom det nokre rapparar som såg ut som meg. Fresh Prince of Bel Air – Will Smith – ser ut som meg! Eg blei heilt oppslukt av det og byrja å strekke meg mot det. Før eg visste ordet av det, fann både eg og dei andre som var mørke i huda, ei slags stoltheit i det. Ein kan seie at dissonansen blei etter kvart styrken vår. Det er mange gonger eg framleis merkar at barnet i meg kjem fram og eg lurer på kvifor eg ikkje ser sånn og sånn ut. Men plutseleg kjem stoltheita tilbake, og eg tenker at vi er ganske heldige når vi ser sånn ut. Spesielt jo eldre eg blir, og jo meir eg lærer om historia mi og om inspirerande menneske som ser ut som meg. Alt dette gir meg ei stoltheit over korleis eg ser ut, og eg er veldig takksam for det.

KAV: Du byrja å sjå etter andre ting enn det du blei eksponert for. Du seier noko veldig viktig der. Ein kan gjerne gå gjennom Instagram-kontoen sin og sjå kven ein følger. Kva slags kroppar har dei? Verda består av menneske i alle moglege former, fasongar og fargar. Du byrja å sjå utover det du blei eksponert for heile tida, og fann ideal utanfor det. Der fann du ei løysing. Og det er viktig å vere klar over kven du følger.

Programleiar: Er det sånn at unge er spesielt mottakelege for kroppspress?

KAV: Ja. Svaret er så lett som ja. Når du er ung, er kroppen din stadig i utvikling. Den er ikkje heilt på plass endå, han veks i ulik retning og i ulikt tempo, så du skal finne deg sjølv litt. Når du driv med det prosjektet, er du meir merksam på kva som finst i verda rundt, og kva du kan samanlikne deg med. I tillegg skal du finne plassen og vegen din inn i vaksenlivet, og det kan vere ganske krevjande. Både kroppen og identiteten – kven du er – skal på plass, og då er du meir sårbar med tanke på det som skjer rundt deg.

Programleiar: Er det nokon forskjell på korleis gutar og jenter opplever kroppspress?

KAV: Ja, det er det. Studiar viser at jenter opplever langt sterkare kroppspress enn gutar gjer, og også langt meir kroppsmisnøye. Normene er nok endå trongare for jentene enn for gutane. Derfor strever dei nok meir enn gutane. Det har vore forska lite på gutar her, men forskinga har byrja å komme. Det er ein periode i livet til gutane der dei også opplever strenge kriterium og normer, at dei skal ha "sixpack" osb. Då bruker enkelte mykje kosthaldstilskot, anabole steroid og så vidare. Kroppen skal visast fram. Så gutane kjem diltande etter.

Programleiar: Er kroppspress og kroppsmisnøye det same?

KAV: Ja og nei. Kroppspress er det du kjenner på der ute, kravet om at kroppen din skal sjå ut på heilt bestemde måtar. Mens misnøya er det som kjem etter du har vore utsett for dette presset. Du finn ikkje igjen i deg sjølv det du ser på bileta, og når avstanden mellom det du ser der ute og korleis du sjølv kjenner deg, blir stor, då kjem misnøya. Så, presset kjem utanfrå, misnøya er den indre opplevinga du får etter at kroppspresset har vore ganske stort.

Programleiar: Korleis korrelerer (samsvarer) sjølvkjensla med dette?

KAV: Veldig høgt. Ingen eksisterer i verda utan ein kropp. Det er med kroppen du sansar, opplever ting, har kjensler, fangar opp livet. Derfor heng den kroppsopplevinga du har, veldig tett saman med opplevinga di av eit sjølv. Har du det godt i kroppen din, har du det godt med deg sjølv. Er det vanskeleg og vondt å vere i kroppen, har du sannsynlegvis også ei lågare sjølvkjensle.

Programleiar: Kva kan konsekvensane av kontinuerleg kroppspress vere?

KAV: Dei kan vere ganske alvorlege. Jo meir press du kjenner på, jo større avstand det er mellom deg og ideala, jo meir utilfreds kan du kjenne deg. Og jo meir utilfreds du kjenner deg, jo vanskelegare kan det vere for deg å nyte augneblinken, og fokuset i livet kan bli veldig snevert. Du kan bli ganske nedstemt, og livet ditt kan etter kvart bli dårlegare. Du sit til dømes på ein stad med venner og skal ha det gøy, men eigentleg kjenner du berre på korleis kroppen din er, liksom. Jo lenger framme i pannebrasken kroppen din er, jo dårlegare får du det. Dette fokuset kan ta over livet ditt.

Programleiar: Det kom ei lov om retusjering for nokre år sidan. Kva handla ho om?

KAV: Ho slo fast at det ikkje er lov å retusjere reklame. Ein kan ikkje pumpe opp pupper eller musklar – menneske skal sjå ut som dei ser ut. Det er veldig fint. Og så har det komme nokre reguleringar for blogging, til dømes. Før var det fritt fram, men no må du vere tydeleg på kva som er reklame, til dømes.

Programleiar: Kva slags andre løysingar har styresmaktene sett på? Og kva prøver kroppsaktivistane å få gjennom no?

KAV: Det å bli eit motsvar, til dømes. Det finst såkalla kroppspositivistar som går ut i media og viser fram kroppen i den naturlege storleiken sin og forma si, som ei motsetning til dei veldig strenge normene og ideala vi har.

Programleiar: Er det sunt, då? Kroppspress er ein negativ ting viss det er ei belastning for hjernen. På den andre sida: Å ha ein sunn kropp er jo ønskeleg, ein skal jo ikkje oppmode folk til å bli overvektige. Så kva er balansen der?

KAV: Det er eit av dei store helsepolitiske problema. Vi skal førebygge eteforstyrringar eller overvektsproblematikk gjennom helsekampanjar og andre tiltak, men vi skal heller ikkje bidra til kroppspress. Det er "djevelens paradoks". Det er vanskeleg.

Programleiar: Eg såg ein stand up-spesial her om dagen. Der sa komikaren at den einaste forskjellen på folk no er at vi er fanga i ulike algoritmar.

KAV: Det du snakkar om der, er det vi kallar for eit ekkokammer – det at du er i eit rom der alt du ser, er berre det du har søkt. Eg er jo litt eldre enn deg, og det som skjer med huda for kvinner i min alder, er at han blir litt rynkete. Det eg får opp på Snapchat då, er reklame frå SkinLab, som vil prakke på meg eit pulver med kollagen. Eg vil ikkje ha det, for eg veit at det ikkje fungerer, men problemet er at "forbetringsindustrien" tener godt på at vi ikkje alltid kjenner oss bra. Så får dei fleire likes, fleire kjøper produkta, men så er dei også avhengige av at eg ikkje får færre rynker – for om produkta deira hadde fungert, hadde ikkje denne bransjen hatt noko levebrød.

KAV: Det vi veit fungerer, er ein slags undervisningspakke som blir kalla "Media Literacy". Vi underviser mellom anna om algoritmen som snakkar. Elevane lærer også at det eksisterer eit ekkokammer, og at alle dei som ønsker å tilby oss produkt for at vi skal få det mykje betre, er heilt avhengige av at vi ikkje får det betre. Det å lære å vere kritisk til motiva til produsentane, det trur eg er lurt.

Programleiar: Eg tenker to ting er viktige: Representasjon, spesielt i bransjen min, i tv, filmar og på underhaldningsscener. Du kan sjå ut som du vil, og vere ein god, viktig og likande karakter. Gå bort frå at alle må vere sexy heile tida. Og så skjønner eg ikkje kvifor det er sosialt akseptert å legge ut bilete av "sixpacken" sin på sosiale medium. Det er kleint! Vi burde få ei felles forståing av at det er kleint å legge ut rumpebilete på Instagram. Ein burde latterleggjere det. Viss samfunnet hadde gjort dette, trur eg vi hadde løyst problemet, då kunne vi ledd av det og ikkje brydd oss. Då slepp vi å vere kroppspositive også, for vi kan heller drite i heile greiene!

KAV: Einig! Kvifor skal ein ha personar som står fram, som har suksess, berre fordi dei er opptekne av å sjå digge ut? Det er som om vi då flyttar alt som har med suksess, suverenitet og meistring å gjere over på kropp – som i utgangspunktet ikkje er så lett å gjere noko med. Frå naturens side er du fødd med den fargen du har, det same er eg – vi får ikkje gjort noko med det. Vi er også fødde med ein genetisk disposisjon til at kroppen vår skal sjå ut på bestemde måtar.

Programleiar: Ja, og det er veldig viktig! Då eg lærte og skjønte det, forklarte det mykje. Eg har venner som er brør, og dei har ete det same i oppveksten. Han eine er kjempestor, og han andre er ikkje det. Og det er genetikk som forklarer det.

Programleiar: Kva slags tips vil du gi til unge menneske i dag, til dei som sit på telefonen sin og er på veg til å utvikle kroppsmisnøye, eller som har utvikla det?

KAV: Det finst ingen "quick fix", men eg kan komme med nokre punkt.

1) Gå gjennom kontoane du følger, og vêr kritisk. Tenk over kven du følger, og om du blir glad og får meir energi av å følge dei.

2) Kor lang tid bruker du på desse kontoane? Jo meir tid ein bruker på dei, jo meir utsett kan ein vere for å kjenne på kroppspress og misnøye.

3) Tenk litt over kva slags venner du har. Venner er også kjempeviktige påverkarar. Vi er flokkdyr og vil gjerne vere like dei vi er venner med, fordi vi verdset dei. Viss det er venner som får deg til å kjenne deg bra, og som gir deg energi – pass på å behalde dei. Om du kjenner deg utilfreds fordi det er mykje kroppsfokus i vennekrinsen din, så vêr merksam på det.

4) Viss du kjenner at du får store problem, at det går ut over deg i det daglege fordi du har fokus på kroppen din i alle moglege situasjonar, er det kanskje fornuftig å snakke med nokon. Snakk gjerne med ei helsesøster eller ein venn først. Om det går så mykje ut over livskvaliteten din at livet blir vanskeleg, bør du snakke med psykolog eller gå på BUP. Det er mange måtar å få hjelp på.

Programleiar: Då skal eg samanfatte: Kroppspress er eit eksternt press, eit ideal som ikkje samsvarer med korleis du ser deg sjølv, og den dissonansen (det manglande samsvaret) er med på å skape eit kroppspress. Det kan føre til eit dårleg liv dersom tankar om kroppen din ligg framme i pannebrasken din heile tida. Andre konsekvensar kan vere eteforstyrringar. Jenter er dessverre overrepresenterte her, men gutane kjem etter. Kroppspress og kroppsideal har alltid vore der. Vi snakka om at idealet i Romarriket var å ha ein stor mage, til dømes. I Vesten har vi hatt ideal som har vore uoppnåelege for mange, og retusjerte bilete av kvinner understrekar dette. Vi har fått på plass nokre lover for å betre situasjonen. Det er til dømes ikkje lov til å retusjere bilete i reklamen lenger, og bloggarar har blitt pålagde å merke annonsar. I tillegg har vi kroppsaktivisme. Eit anna problem, som er vanskelegare å regulere, er ekkokammera som folk er i. Vi bruker stadig meir tid på mobilen, og der blir vi bombarderte med vakre menneske. Det forsterkar kjensla av gapet mellom oss sjølv og idealet. Det er mange løysingar om ein vil bli kvitt kroppsmisnøye. Løysinga mi var å finne stoltheit i korleis eg ser ut. Noko av det viktigaste ein ung person kan gjere i dag, er å ta ein runde med seg sjølv: Kven følger eg i sosiale medium, og kva slags informasjon tek eg inn? Kan eg endre dette? Kva kan eg gjere for å kjenne meg betre? Var det ein god konklusjon?

KAV: Det var ei veldig presis oppsummering. Den kan eg stå for!

Programleiar: Då seier vi takk til KariAnne Vrabel!