Psykisk helse

Deltakarar:Jonis Josef – programleiarMagnus Nordmo (MN) – psykolog ved FHI – Folkehelseinstituttet

Kva veit eg – Kva er psykisk helse?

Programleiar: Hei og hallo, eg heiter Jonis Josef. I dag skal vi snakke om psykisk helse. Kva er det for noko? Kva er dårleg psykisk helse? Kva kan eg gjere for å passe på den psykiske helsa mi, den psykiske helsa di og den psykiske helsa vår? Kvifor er unge menneske si psykiske helse så sårbar? Dette er store, skumle og veldig opne spørsmål. Det er flaks for meg at eg skal snakke med Magnus Nordmo, som er psykolog ved FHI – Folkehelseinstituttet.

Du høyrer på "Kva veit eg?" med Jonis Josef.

Programleiar: Velkommen til deg, Magnus Nordmo.

MN: Takk!

Programleiar: Eg kunne sagt Normao … Dialekten din er frå ein annan stad i Noreg?

MN: Ja, eg kjem frå Kristiansand.

Programleiar: Ja, eg skulle til å gjette Sørlandet … Men eg er litt dialektdøv.

MN: Dialekten er ganske utvatna fordi eg studerte i Bergen, og så har eg budd i Oslo i mange år. Då blei det veldig lite "blaude" konsonantar. etter kvart.

Programleiar: Du har studert psykologi og er psykolog?

MN: Det stemmer.

Programleiar: Då passar dagens tema, psykisk helse, veldig godt. Eg har i vaksen alder byrja å gå til psykolog. Det kostar gjerne litt pengar viss ein ikkje får det gjennom legen sin. Men for meg har det kanskje vore den beste investeringa eg har gjort i mitt vaksne liv. Eg klarer å få hovudet over vatnet og få prata ut om ting – og det er nokon som stiller gode spørsmål. Viss du spør meg konkret kva psykologen min har gjort for meg, vil eg ha vanskar med å komme på det. Men på eit generelt plan har det vore med på å løfte meg. Eg er veldig glad for at vi har fått ei meir normal tilnærming til psykisk helse, for det har vore alfa og omega for meg – viss eg kan bruke det omgrepet.

MN: Ja! Tenk om dette var supertabu. Før i tida var det veldig mykje skam rundt dette, og då kan du tenke deg kor vondt det var. I tillegg til at ein slit med noko, har ein dette med at det er tabu i tillegg. Sånn sett er det ei veldig positiv utvikling.

Programleiar: Kva er psykisk helse?

MN: Psykisk helse er eit vanskeleg omgrep, eigentleg, for det er ikkje noko spesifikt. Det er ikkje lett å definere. Eit kort svar er at god psykisk helse er at du kjenner deg bra, at du får til det du ønsker – du når måla dine nokolunde – og at du har det bra saman med andre. Det er mange måtar å ha god psykisk helse på. Nokon kjenner seg ikkje så veldig bra, men dei får til alt som dei ønsker i livet. Er det bra psykisk helse? Nokon gjer ikkje noko ut av seg, og dei vil kanskje berre vere heime, men dei kjenner seg heilt bra. Er det god psykisk helse? Det er eit ullent konsept.

Programleiar: Når var det psykisk helse blei noko ein snakka om for første gong – sånn ordentleg?

MN: Det er lett å tenke at psykisk helse er noko som alle alltid har tenkt på og vore opptekne av, men viss du ser for deg foreldregenerasjonen og besteforeldregenerasjonen vår, kan du tenke deg at dei hadde eit heilt anna språk for å beskrive kva som gjekk føre seg inne i dei. Viss du hadde spurt korleis dei hadde det, ville det vore veldig få i besteforeldregenerasjonen vår som hadde gått inn på depresjon og angst … (ler). Historisk er det heilt nytt at ein tenker på psyken som noko som ikkje berre høyrer heime på institusjonar og liknande. Besteforeldra våre visste kva psykisk sjukdom var, men det var veldig tabu.

Programleiar: Galehus …

MN: Galehus, asyl … Der eg voks opp i Kristiansand, ligg psykiatrien på ein stad som heiter Eeg. Då hadde vi eit omgrep om det "å vere på Eeg-bussen". Då var du ikkje heilt god (ler). Den staden var veldig assosiert med psykose, schizofreni og tvangsinnleggingar – den typen ting – og det er jo det psykiatri har vore opp gjennom tida. Seinare har det blitt ei forståing for at psykisk helse er noko som alle har. Det er ekstremt vanleg å oppleve ein episode i løpet livet der du får angst eller depresjon, til dømes. Og det går an å kjenne seg veldig utanfor utan at vi kallar det psykiatri. Psykisk helse er eit litt moderne omgrep.

Programleiar: Psykisk helse er knytt til andre aspekt ved kroppen. Er det nokon samanheng mellom god fysisk helse og god psykisk helse?

MN: Det er det! Viss du ser på det eine, kan du seie noko om det andre – det er ein samanheng. Viss du har ein person som er veldig frisk, og som ikkje har nokon kroppsleg sjukdom, er det meir sannsynleg at personen har mindre problem psykisk. Men korleis heng det saman? Er det sånn at det å ha god kroppsleg helse gjer at du får betre psykisk helse, eller er det omvendt? Eller kan det vere eit tredje moment som påverkar begge delar, som til dømes at du har god økonomi? Det er definitivt ein assosiasjon mellom desse to helsetypane, men det er veldig vanskeleg å seie kva som forårsakar kva.

Programleiar: Sjølv prøver eg å halde meg i form viss eg merkar at eg ikkje har det bra. Det er noko eg har lært av psykologen min, og som eg har teke veldig til meg. Eg drikk også vatn og søv godt, og så ventar eg tre dagar og ser om eg framleis har det kjipt. Eg har følt at det har vore ei god løysing. Viss eg etter tre dagar framleis kjenner på noko, er det kanskje litt meir som ligg bak. Viss det ikkje er det, er eg "good" innan då.

MN: Ja, det er eit kjempebra råd. Det er som du seier, sunne vanar og mosjonering fungerer verkeleg. Eg seier ikkje at det fungerer kvar gong, men når du gir folk i oppgåve å mosjonere litt, har det ein veldig positiv effekt. Det er veldig viktig å ta med seg at det å ha eit sunt, normalt kosthald og få nok søvn – desse grunnleggande tinga – verkeleg har påverknad på psykisk helse.

Programleiar: Er unge menneske i dag meir sårbare for dårleg psykisk helse, eller er dei berre betre til å snakke om det enn foreldregenerasjonen?

MN: Det er eit veldig godt spørsmål og ein debatt som verkeleg rasar no. Ein ser at unge i dag rapporterer meir plager, til dømes depresjon og angst. Men vi kan først snakke om at det er nokre psykiske plager, som schizofreni, psykosar og alvorlege psykiske lidingar, som ikkje aukar. Det som aukar veldig, er det subjektive der dei unge fortel om uro og angst. Det er ei utfordring at dei i verste fall ikkje har skjønt spørsmålet, og at dei ikkje forstår kva vi snakkar om. Viss vi berre let tala tale, ser vi at psykiske plager er eit aukande problem: Unge i dag rapporterer om fleire plager enn det dei gjorde i 80- og 90-åra. Grunnen ser ut til å vere sosiale medium og auka skulepress. Vi lever i eit slags kunnskapssamfunn der det å prestere på skulen blir viktigare og viktigare for å klare seg. For besteforeldregenerasjonen vår var det berre ein liten prosent som skulle jobbe med noko som gjorde at dei trong utdanning.

Programleiar: Ja, då kunne du berre låne ein fiskebåt og få deg eit eige AS på to dagar …

MN: Ja, alle måtte berre finne ut av det (ler). Men dei hadde jo andre ting å stresse med. Eg held ein knapp på at sosiale medium kan vere negativt for mange – men ikkje for alle – og at det er ei veldig sosial samanlikning heile tida. Spesielt unge jenter er ei gruppe som sosiale medium har ein dum innverknad på.

Programleiar: Korleis påverkar den psykiske helsa vår kjenslene våre?

MN: På sett og vis er det to sider av same sak: Viss du kjenner deg veldig dårleg, er det ein indikasjon på at den psykiske helsa di er litt dårleg. Men vi tenker at det å klare å handtere også vanskelege kjensler er eit teikn på god psykisk helse. Viss du har fått ein dårleg karakter, eller viss kjærasten har gjort det slutt, er det heilt naturleg at du går i grøfta emosjonelt. Det kjennest veldig ille. Men har du ei normal psykisk helse, vil det gå over på sikt, og det vil stabilisere seg etter kvart.

Programleiar: Det er litt greia med livet. Eg gjekk inn i ein djup depresjon det første året etter vidaregåande, hugsar eg. Då blei eg dumpa av kjærasten min og budde i ein studentbustad. Heile livet hadde eg fått høyre at eg kunne bli kva eg ville, og plutseleg sat eg der på universitetet og følte at det ikkje stemde i det heile. Eg kjende meg veldig dårleg. Viss du hadde spurt meg då om eg ville ha hoppa over alt det der, hadde eg sagt ja. Men viss du hadde spurt meg no om eg ikkje ville ha opplevd det, ville eg sagt at eg ville ha opplevd det. Det er fordi det var ei veldig viktig oppleving for meg. Det å oppleve motgang og komme seg ut på andre sida er på mange måtar noko av det beste livet har å by på. Sjå for deg eit liv med berre glede og lykke kvar einaste dag – det hadde vore uuthaldeleg for min del!

MN: Det er akkurat det. Sånn er det med alt, eigentleg. Tenk på relasjonar vi har: Det er forferdeleg viss bestemor døyr, for vi er jo så glad i henne. Samtidig er det då vi verkeleg set pris på dei relasjonane vi har rundt oss. Når kjærasten gjer det slutt, tenker du at du har sett pris på også den relasjonen, og at du treng nokon å vere saman med. Du treng nokon å vere glad i. Så det å få eit liv som er fritt for ubehag, er rett og slett ikkje eit sunt mål.

Programleiar: Nei, og det er det som er så fascinerande. Eg trur at det er der sosiale medium lurer oss litt, for der ser vi at alle lever sitt beste liv. Det er ingen som deler dårlege dagar om at dei er i kjellaren og ikkje har det noko bra. Det er berre dei gode sidene, og det gjer kanskje noko med samanlikningsgrunnlaget vårt.

MN: Eg trur det. Dei viser jo gjerne fram dei flottaste tinga, og då får du eit sterkt inntrykk av at alle andre er på livets fest. Det er berre eg som har det så drit.

Programleiar: Det er akkurat det! Livets fest, du sa det veldig godt. Men ein kjem til å oppleve motgang uansett. Kva kan unge menneske i dag gjere for å putte seg sjølv i ein posisjon som gjer at dei er betre mentalt rusta for å handtere motgang?

MN: Ein kan tenke at den psykiske helsa er eit prosjekt på same måten som den kroppslege helsa, der vi tenker på kosthald og mosjon – det er veldig usunt å sitte stille heile dagen og berre ete "junkfood" eller røyke. Når det gjeld psykisk helse, er mange av dei viktige tinga dei same som for kroppshelsa – det med å mosjonere, ete sunt og drikke vatn. Tenk deg at du har ei nål, og at nåla blir dytta i ei retning når du får belastningar. Det ein treng å gjere for å få nåla tilbake igjen – altså å kjenne seg bra igjen – er å kompensere med andre ting. Viss du har ein veldig stressande periode framfor deg, er det veldig lurt å prioritere søvn og ikkje festing og sånne greier, for då er du betre rusta. Viss du kombinerer ein heftig livsstil og fullt trykk på skule og heile pakken, kan det bli for mykje.

Programleiar: Kan du seie noko om livsmeistring – korleis unge kan meistre utfordringane sine på ein god måte?

MN: Tidlegare snakka vi om at ein møter mange utfordringar i livet som uansett vil vere vanskelege. Det å ha ein plan for korleis ein skal møte vanskane, kan vi kalle livsmeistring. Det å tenke at ein skal balansere stress og avslapping, kan vi også kalle livsmeistring. Eit lite moment som er viktig å ha i bakhovudet, er at vi nokre gonger må presse oss sjølv til å meistre livet. Sei til dømes at du skal ta sertifikatet, men at du er livredd for å køyre bil. Du er kjemperedd for det! Men det går an å meistre det, og det er det som ligg i omgrepet "meistring". Ein taxisjåfør som køyrer rundt i Oslo sentrum, er heilt avslappa sjølv om det er kø og andre som tutar. Kvifor er han det? Det er det som er meistring: Han veit at dette berre er sånn. Livet har mange utfordringar, men det går an å møte utfordringane og kjenne at ein har dei ressursane som skal til for å meistre dei. Så når du skal ta lappen, må du øve, og det gir deg meistringserfaringar. Du skjønner at du klarer å køyre bil, og til slutt stressar du ikkje meir. Det er eit døme på at du møtte ei utfordring, ein angst, ei uro eller ein nervøsitet, og så gjekk han vekk. Men kva hadde skjedd viss du hadde sagt at du ikkje orka det fordi du blir for nervøs? Då hadde du ikkje lært deg å køyre bil, og då hadde det berre hengt over deg.

Programleiar: Til samanlikning: Eg jobba ei tid som aksjemeklar, og då skulle eg leie morgonmøte. Eg var alltid kjempenervøs og tenkte at eg måtte gjere noko med det. Så eg spurde meg sjølv kva som var det skumlaste eg kunne gjere framfor menneske. Det var å gjere standup – å gå opp på ein scene og prøve å få folk til å le var det skumlaste eg kunne tenke meg. Så eg melde meg på standup, for det var det eg tenkte var rett. Men eg blei så nervøs i opptrappinga, at eg til slutt ringde han som arrangerte det og sa at eg var sjuk og ikkje kunne komme. Då byrja han å le og sa at viss han hadde høyrd på alle som sa at dei var sjuke første gongen dei skulle stå på scenen, hadde det ikkje vore ein einaste standupkomikar igjen … (ler).

MN: Det trur eg på!

Programleiar: Så eg måtte møte opp kjempenervøs. Eg skalv på scenen, men eg kom meg igjennom. Den kjensla eg kjende i kroppen då, er det du snakkar om. Det er den meistringskjensla: Shit, eg fekk det til! Det var så rart, for eg kjende at eg ville gjere det igjen og igjen. Eg var like nervøs, men eg berre måtte gjere det igjen, for meistringskjensla var diggare enn å vere nervøs. Så eg enda opp med å gjere det meir og meir, og før eg visste ordet av det, blei det greia mi i livet. Her kjem poenget mitt med dette: Jo betre og tryggare eg blei på standupscenen, jo viktigare var det å finne andre ting som gjorde meg usikker og redd, for å kunne halde fram med å utvikle meg. Ein må rett og slett oppsøke vanskar og problem fordi det er det som til slutt gir deg meining, og som gjer livet verdifullt.

MN: Det er eit perfekt døme. Du kan tenke deg ein større standup-scene med publikum, og kva viss det er live? Alle desse tinga er shit, shit, shit! Men viss du ser for deg ein standupkomikar som har drive med det heile livet, er det mykje som skal til for at vedkommande blir veldig nervøs. Dette har han gjort før. Dette veit han at han får til.

Programleiar: Kva er forskjellen mellom psykiske vanskar og psykiske lidingar?

MN: I stad snakka vi om at psykisk helse er eit litt ullent konsept; det er ikkje så lett å definere. Det å kjenne seg nedstemt, trist og ute av seg er noko som vi alle kan kjenne på. Det er ingen som går gjennom livet utan å kjenne på det i periodar. Det som gjer det ullent, er at det kan bli ein sjukdom på eit eller anna tidspunkt. Viss du kjenner deg veldig trist over lang tid, kallar vi det plutseleg ei psykisk liding – vi kallar det depresjon. Det er litt på same måten som å bli vaksen: Skjer det noko spesielt som gjer at du har blitt vaksen på 18-årsdagen din? Nei, det gjer det ikkje. Men du er definitivt barn når du er fem år, og du er definitivt vaksen når du er 50 år.

Programleiar: Korleis kan vi møte unge som slit? Kva kan ein god kompis – han, ho eller hen – gjere?

MN: Det beste du kan gjere som ein god venn, er å vere tilgjengeleg og spørje korleis det går. Du kan spørje om det stemmer at vedkommande har det vanskeleg: "Er det noko du vil snakke om? I så fall er eg tilgjengeleg." Og viss du kjenner at de ikkje har kontakt lenger – det er vanleg at ein person som slit, fell utanfor – er det utruleg flott om du sender ei melding og spør om de skal finne på noko. Berre ver litt merksam på at det ikkje er sånn at du burde vere psykologen, for det er ikkje alt det er greitt å snakke om med venner. For veldig mange er det best å snakke om dei tøffaste tankane med til dømes mamma eller psykologen. Med venner går det derimot an å gjere hyggelege ting. Det er ikkje sånn at det å vere han beste vennen er å vere han beste psykologen.

Programleiar: Eg var veldig snill som barn og ungdom, om eg kan seie det sjølv. Eg var oppteken av at folk skulle ha det bra. Viss eg til dømes merka at nokon blei frose ut eller liknande, skulle eg henge litt med den personen. Det var veldig mange som blei mobba, og som eg enda opp med å henge med. Eg brukte litt tid med dei og gjekk saman med dei til skulen og sånn. Men eg tok på meg litt for mykje ansvar, og eg blei plutseleg den einaste vennen til mange av desse. Eg syntest at det blei litt vanskeleg. Men etter at eg blei vaksen, har eg fått ei melding av tre–fire stykke som skreiv at eg hadde vore dritsnill med dei i dei vanskelege åra. Og eg køddar ikkje med deg: Det eg gjorde på ungdomsskulen og vidaregåande, er det eg kjenner meg mest stolt av. Eg gjorde sikkert mange ting eg kunne vore stolt av, men det å vite at eg var ein ålreit type for den personen, gir ei sjukt god kjensle i kroppen.Så dette er mitt beste tips til dykk der ute: De trur sikkert at det er viktig å vere kul, men viss du veit at alle rundt deg er like usikre som deg og ser at nokon har det vanskeleg, vil kjensla av å stille opp for dei vere mest påskjønna av alt.

MN: Eg kan supplere med at det faktisk er bra for eins eiga psykiske helse også. Det å hjelpe andre gir eit utruleg "løft" fordi det er meiningsfylt og viktig. Med utgangspunkt i deg sjølv kan du tenke at du både kan og bør stille opp for nokon andre.

Programleiar: Då seier eg tusen takk til deg, Magnus Nordmo.

Produsert av Både Og for NDLA.