Kriser og eksistensielle spørsmål

Deltakarar:Kaja Eide – programleiarOda Eriksen (OE) – overlevande frå UtøyaMorten Marius Skau (MMS) – lam etter trampolineulykke

Kriser og eksistensielle spørsmål

Programleiar: Eg er Kaja Eide, og i dag skal det handle om dei store spørsmåla i livet. For å snakke om dette har eg invitert Oda Eriksen og Morten Marius Skau. De har begge vore gjennom kvar dykkar alvorlege hending i livet. Kan du fortelje om di, Oda?

OE: Då eg var 17 år, var eg på sommarleir på Utøya – det var i 2011 då det var eit terrorangrep der. Så den alvorlege livshendinga mi er vel eigentleg å ha overlevd det, det å ha vore ganske nær å miste livet så ung.

Programleiar: Morten, kva skjedde då du var 16 år?

MMS: Ja, eg var 16 år og ein aktiv type. Eg hadde trampoline i hagen og skulle trikse på han. Eg hadde akkurat blitt ganske trygg på baklengs salto, men ikkje heilt. Eg skulle ut og bli betre, og så veit eg ikkje akkurat kva som skjedde. Men eg berre gav meg halvvegs i satsen og kom ikkje heilt rundt, så det vart ein halv baklengs salto. Eg landa på nakken, knekte han og blei lam frå brystet og nedover, også i fingrar. Så då hamna eg i rullestol.

Programleiar: For å byrje ein stad: Korleis var det i etterkant av den hendinga for deg, Oda? Kva måtte du ta omsyn til av spørsmål og tankar?

OE: Det er så mykje og så stort, og det er så vanskeleg å hugse alt frå den tida, men det var først av alt eit sjokk over at noko sånt hadde skjedd. Det var noko veldig anna enn alt eg hadde opplevd før. Ein har ganske liten erfaringshorisont, det er ganske lite ein har opplevd før det som kan samanliknast på nokon som helst måte. Så det var litt sånn: Korleis blir livet no? Korleis blir ein kvardag med dette? Og så var det alt mogleg anna, som korleis eg skulle ta omsyn til andre menneske, korleis dei skulle ta omsyn til meg. Det var òg mykje frykt, eg var mykje redd etterpå. Så det å klare å finne ein trygg kvardag igjen var noko av det som opptok åra etterpå.

Programleiar: Ja, eg skjønar at det er mange store spørsmål for ein 17-åring. Kva med deg, Morten?

MMS: Eg er litt enklare; eg tok éin dag av gongen, eigentleg. Eg var vel oppteken av å bli friskast mogleg og å prøve å komme meg tilbake i kvardagen. Det var mest fysisk trening for min del, men det er klart at det òg var mykje tankar som gjekk gjennom hovudet.

Programleiar: Ein ting eg tenkjer på, er kven de var. Korleis livet såg ut framover, må jo ha forandra seg. Kva gjorde de med korleis de såg på dykk sjølv, eller korleis de følte at andre såg på dykk?

OE: Det er eit veldig vanskeleg spørsmål. Eg gjekk frå å vere ein litt veslevaksen ungdom til å bli veldig vaksen då eg plutseleg måtte stå i ting som ungdommar normalt ikkje gjer. Eg trur eg så meg sjølv litt på sida av alle dei andre på min alder. Eg fekk eit nytt syn på kven eg er, og kven eg trudde at dei andre såg på meg som. Men så er ein uansett framleis ungdom.

MMS: Eg gjekk faktisk gjennom ei slags identitetskrise. Det hadde eg eigentleg gløymt då eg byrja å reflektere rundt det. Når ein er på Sunnaas sjukehus, lever ein i si eiga boble. Alt handlar om å bli betre og berre komme seg framover. Men så kom eg heim og byrja å møte folk på butikken som eg kjende sånn halvvegs. Eg visste òg at eg skulle byrje på skulen igjen. Då byrja eg å slite litt, fordi eg alltid var litt klovn før ulykka, og eg var veldig fysisk aktiv – stod på twintip og sånn.

Eg blei lam på trampoline, men eg kunne eigentleg baklengs salto, eg må berre seie det, men eg berre feila litt, he-he. Eg gjorde veldig mykje fysiske ting, og det var sånn eg kjende meg som person òg, så eg følte at eg mista mykje av meg – kven var eg no som eg berre var ein fyr som sat der? Kva skulle eg bidra med? Eg var typen som kunne opne vindauget på skulen og hoppe ut av tredje etasje viss det snødde ute ...

Men det kunne eg jo ikkje gjere lenger. Så eg var litt sånn: Kven skal eg vere no viss eg ikkje kan vere han tullete, fysiske typen lenger? Det eg etter kvart fann ut av, var at eg framleis var det. Folk syntest det var like lættis at eg køyrde ned trapper med rullestol i staden for å ... Så eg fann tilbake til meg sjølv igjen, berre på ein annan måte. Men det varte lenge at eg ikkje hadde noko lyst til å møte nokon på butikken fordi eg hadde rullestol og det ikkje var meg.

Programleiar: Du visste ikkje kven du var i det nye tilværet?

MMS: Nei.

Programleiar: Ein har jo akkurat byrja å finne ut kven ein er, og så plutseleg kan du ikkje vere den du er; den rolla du har byrja å trivast i. Har du kjent på noko liknande, Oda?

OE: Nei, eigentleg ikkje. Det er litt annleis for deg som også har ein fysisk skade. Sjølv kjende eg at eg blei meg sjølv gonger ti, på ein måte. Alle eigenskapane mine blei forsterka. Eg har alltid vore litt redd, men no blei eg mykje reddare. Eg har alltid vore litt tryggleikssøkjande, og så blei eg det i endå sterkare grad. Eg har alltid vore litt melankolsk, og så blei eg mykje meir av det. Men eg blei òg meir nysgjerrig og dei andre kanskje meir positive eigenskapane. Eg blei på ein måte ein meir forsterka versjon av meg sjølv, men det var kanskje ikkje det smartaste då eg var 17 år, he-he.

Programleiar: Tenkte du noko på meininga med livet eller korleis det skulle gå?

OE: Ja, eg tenkte på det, men det var òg éin dag av gongen, i alle fall i starten. For deg, Morten, var det trening, for meg var det sånn: Ok, no lever eg i dag, kva skjer i morgon? Det var veldig mykje som skjedde dei første dagane og vekene – heile det første året for så vidt. Så det var ikkje så mykje tid til å filosofere over det heile. Eg hadde på ein måte nok med å klare å sove utan å vere redd for at det var nokon på rommet.

Meininga med livet er eit stort spørsmål. Eg har sett at ein skil mellom det å ha meining med livet og det ha meining i livet. Meining med livet handlar meir om ytre ting, til dømes å tene ein gud eller å oppnå noko stort. Det å ha meining i livet betyr at det er ulike ting i livet som gjer det verd å leve, og som gjer det fint. Eg synest det er lettare å ta omsyn til det enn det svære spørsmålet om kva eg skal gjere med dette livet. Det er alle dei klisjétinga som er meininga med livet, til dømes nære relasjonar og meiningsfull jobb.

MMS: Eg er naturfaglærar, så meininga med livet er jo å overleve og spreie gen vidare, he-he. Det er det mest kjipe svaret.

Programleiar: Du har jo ein TikTok-konto med over 100 000 følgjarar der du tullar og bruker mykje humor. Der er du kanskje den du var i ungdomstida – bajasen – men no i rullestol. Kva betyr det for deg?

MMS: Eg synest det berre er gøy, men eg har skjønt at folk slit litt med å tru at livet er like fint i rullestol. Det er ikkje så viktig for meg om folk ikkje trur på at eg har det bra, men det er jo kjipt for dei. Eg prøver å vise at livet går vidare, og at ein finn sitt nye normale seg.

Programleiar: Kva var det som motiverte deg til å byrje med TikTok, eller kor byrja det?

Programleiar: Det starta faktisk med responsen på at eg kødda med handikapet mitt. Eg la ut nokre litt absurde bilete på nett, og responsen var ekstremt god. Då skjønte eg at folk synest det er heilt lættis når ein i rullestol køddar med det. Eg syntest det var gøy å lage sketsjar og tull, for meg var det heilt naturleg, men eg skjønte at andre kanskje syntest det var litt spesielt.

Programleiar: Humor er jo ein måte å handtere ting i livet på.

MMS: Ja, no sa du det! Meininga med livet for meg er humor – å ha det gøy og berre smile og le. Eg klarer ikkje å høyre på depressive songar; eg vil berre vere glad heile tida. Så humor er viktig for meg.

Programleiar: Så lenge du kan le, er livet bra?

MMS: Ja, det er korrekt.

Programleiar: Har de leita etter håp ved å søkje til religionar, livssyn eller litteratur? Har det vore nokon uttrykk som har hjelpt dykk?

MMS: Eg prøvde å be på Utøya då eg gøymde meg, men så tenkte eg at eg kanskje heller skulle prøve å springe vidare ... Eg har ikkje bede etter det. Eg veit ikkje om eg har funne noko spesielt. Eg har snakka med folk, og eg har funne ro og tryggleik i musikk og sånne ting. Men det har ikkje vore noko religion for min del.

Programleiar: Kva med deg, Morten?

MMS: Nei, eg har nok ikkje det. Det er berre humor ...

Programleiar: Er det religionen din?

MMS: Ja, det er religionen min. Eg skal berre nyte livet og ha det gøy. Smile og vere glad.

Programleiar: Oda, du nemnde så mange spørsmål i starten, som kven du skulle vere, og kven du skulle vere overfor andre. Kva er det som har vore viktig for deg å snakke om? Kva har oppteke deg i tida etterpå?

OE: Det har jo gått ti år no, så det er ganske mykje som har oppteke meg desse åra. Men eg har vore mykje redd, det har vore mykje å snakke gjennom med psykolog, i alle fall dei verste tinga for å klare å ha eit normalt liv og å kjenne på tryggleik, som eg har vore særleg oppteken av.

Programleiar: Den blei riven vekk frå deg?

OE: Ja.

Programleiar: Har du klart å finne igjen tryggleiken?

MMS: Ja, eg har det, men det er hjelpa frå psykologar som har gjort at det har gått greitt. Det har fått bort dei største trauma, for det er vonde opplevingar som sit fast i hovudet. Ein psykolog beskreiv vonde opplevingar som ein piggete ball som får øydeleggje litt i hovudet når resten av historia di er på ei rett rad, som i ei bokhylle. Ballen får ikkje plass der, så han må filast ned og gjerast håndterbar så ein kan putte opplevinga inn i historia si og kunne leve med ho. Det synest eg at eg har klart med hjelp frå psykologar.

Programleiar: Så psykolog har vore viktig for å snakke om dei store tinga i livet?

OE: Ja, så kanskje det er religionen min, då, he-he.

Programleiar: Psykolog og humor?

OE: Det er alt ein treng her i livet!

Programleiar: Kva med deg då, Morten – kva har vore viktig for deg å snakke med venner om eller å snakke høgt om?

MMS: Eg hugsar dei nemnde psykolog på Sunnaas, men det var ikkje noko for meg – det gadd eg ikkje. Det er jo ti år sidan, og eg føler at det er meir akseptert å snakke med psykolog i dag. Men eg ville ikkje snakke med psykolog då, og eg har ikkje gjort det sidan. Det som har hjelpt meg mykje, er å snakke med folk i same situasjon. Eg byrja å spele rullestol-rugby, der det var ein haug med krøplingar – som eg kallar oss – i same situasjon. Det var mange typar folk der med same humor, og dei viste meg moglegheitene; det har hjelpt meg mykje.

Programleiar: Kva snakkar de om?

MMS: Sex, åssen det er – det er ikkje kødd eingong. Vi snakkar òg om tips og triks til livet, korleis fylle bensin på bilen, til dømes. Det er så drite å ta heisen ut av bilen, det tek så lang tid. Men det var ein som lærte meg at eg berre kan henge ut av ruta ... Så vi snakkar om alt det praktiske.

Programleiar: Kva har de lært av det de har vore gjennom? Er det noko de er takksame for – noko de ikkje ville vore forutan?

OE: Eg har masse.

MMS: Eg er jo Morten i rullestol. Eg veit ikkje kven eg hadde vore utan det, skal eg vere heilt ærleg.

OE: Litt færre følgjarar på TikTok i så fall ...?

MMS: Ja, ikkje sant – då veit eg ikkje kva eg skulle kødda med. Eg hadde sikkert funne på noko, men dette har nesten blitt identiteten min. Det er kanskje litt trist å seie. Det er mange rullestolbrukarar som seier at rullestolen ikkje er ein del av dei, dei er eit menneske utan.

OE: Mens du ER rullestolen ...

MMS: Ja, ha-ha, eg og rullestolen er eitt. Eg har spelt mykje på det.

Programleiar: Men det er litt fint å høyre med tanke på det du sa i stad om at du fekk ei identitetskrise fordi du ikkje visste kven du skulle vere i rullestol. Og så har du på ein måte blitt den som ikkje veit kven han ville vore utan han. Då har du jobba godt med å finne nokre svar på kven du skulle vere?

MMS: Hadde eg byrja å gå i morgon tidleg, så veit eg ikkje kva eg skulle gjort...

Programleiar: Hadde du berre sett deg ned i rullestolen igjen og late som ingenting?

MMS: Kanskje. Nei, eg hadde nok ikkje det.

Programleiar: Oda, kva med deg?

OE: Eg trur eg har blitt snillare. Eg trur at eg fort kan sjå når folk har det kjipt, og forstå det på ein litt annan måte enn det eg kunne før, og kva mange andre kan. Og så har eg lært sjukt mykje om veldig mykje. Morten, du har sikkert lært om korleis Sunnaas fungerer, og eg har lært skikkeleg mykje om rettssaker og om korleis det er å overleve noko og leve med ting. Det kan eg bruke i undervisninga som lærar eller berre ved å støtte andre. Eg har blitt sånn som ein blir når ein blir gammal: klok og vis. Så kanskje eg har blitt det litt tidlegare, i alle fall på nokre område.

Programleiar: For å gå heilt tilbake til det store spørsmålet. Kva er eit godt liv for deg, Morten? Kva tenkjer du at det inneber?

MMS: Eg må tenkje ... Det er jo meir enn å le. Det er sjølvsagt det å ha gode vener og familie – dei typiske tinga. Ha det gøy, gjere det du liker, finne ein jobb du trivst med. Ein lever éin gong, så viss du har nokon draumar, så ... Det er sånne typiske klisjear!

OE: Men dei stemmer jo alle saman.

MMS: Dei gjer jo det, det er ein grunn til at det er klisjear. Så følg draumane dine og kos deg – ha det gøy! Men ha det gøy i kvardagen òg, det må ikkje vere sånn at viss du ikkje blir president så .... Ja, nyt dei små tinga i livet.

OE: Ja!

Programleiar: Kva med deg Oda, kva er eit godt liv for deg?

OE: Det er akkurat det same. Å ha masse kjærleik i livet. Og så er det akkurat det som Morten seier om å leve når du kan. Vi har jo erfart at ting kan endre seg veldig kjapt, og at ein kan døy når som helst. Viss ein har lyst til å gjere noko, gjer det. Ikkje gå på ein skule du ikkje liker, ikkje ha ein jobb du eigentleg ikkje trivst med – gjer det som faktisk gjer deg godt. Ein har berre dette livet, og det er kanskje kortare enn ein trur òg.

Programleiar: Har det som de har vore gjennom, på nokon som helst måte forandra synet dykkar på kva eit menneske er, altså menneskesynet dykkar?

OE: Ja, det har det absolutt. Det med at tryggleiken forsvinn … Eg har jo sett eit veldig vondt menneske gjere veldig vonde ting. Men det har òg gjort at eg har sett veldig mykje godheit i menneske. Så det er kanskje nulla ut på ein eller annan måte. Eg forstår ting på ein litt annan måte enn det gjorde då eg berre las om ting i avisa. Eg trur menneskesynet mitt har forandra seg litt, men ikkje så veldig alvorleg. Eg har òg merka kor utruleg mykje eit menneske kan tole og leve med. Eg forstår folk som har opplevd mykje kjipt, og som kjem frå krig, litt betre enn dei som berre les om det, fordi eg skjønar litt meir av kva dei går gjennom. Men eg skjønar òg at menneske kan tole frykteleg mykje, så lenge dei får litt tid og god hjelp. Vi er eigentleg ganske robuste.

Programleiar: Kva med deg, Morten, er det noko du har vore gjennom som har gjort at du har endra menneskesynet ditt?

MMS: Eg har ikkje møtt så mange vonde menneske – berre gode menneske eigentleg. Eg har fått mykje kjærleik og støtte frå familie og vener. Familien min har aldri snakka så mykje om kjensler; når eg har snakka med andre om familiane deira, har eg alltid lurt på om det er noko gale med familien min, he-he. Men det er jo ikkje det. Då eg blei skadd, var det mykje kjærleik å få frå familien min òg, for å seie det mildt. Og vi blei eigentleg berre endå meir samanknyta som følgje av ulykka. Eg har ikkje fått noko nytt syn på menneske, men eg har sett mykje godheit, så eg har fått mykje stadfesting på at menneske eg kjenner, er gode.

Programleiar: Eg kunne sikkert snakka med dykk i timevis, men tusen takk for at de kom og svarte på desse store og kjempevanskelege spørsmåla. Det har vore veldig interessant å høyre på. Takk skal de ha!

Produsert av Både-og for NDLA