Tradisjonshandverk og berekraft

Deltakarar:Berit Boman – Programleiar

Elisabeth Laila Due: Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed

Ida Linnea Drotninghaug: Ida – smed og sveisar

Thomas Solbakke: Thomas – tømrar og møbelsnikkar

Tradisjonshandverk og berekraft

Programleiar: Hei, eg heiter Berit Boman. Når ein har valt å jobbe med eit tradisjonshandverk, er det mykje ein skal ta omsyn til. Éin ting er kva kunden vil ha til kvar tid, men i tillegg til trendar og etterspurnad skal ein gjerne ta omsyn til tradisjon – og no òg berekraft.

Eg skal snakke med tre tradisjonshandverkarar om kor mykje dei tenkjer på berekraft og miljø set opp mot trendar i dagens samfunn. Lèt dei dei to tinga seg eigentleg sameine?

Programleiar: Elisabeth Laila Due, du er smykkedesignar og gullsmed. I tillegg driv du Sugar Shops, som er eit slags kollektiv av gullsmedar. De driv ein butikk, som du òg kallar eit norsk smykkegalleri med verkstad. Korleis tenkjer du når du skal lage eit nytt smykke på bestilling?

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Ein bør først lytte til kva kunden ønskjer, og så må ein kommunisere godt rundt det. Vi må mellom anna snakke om materiale, for kunden ønskjer kanskje å bruke nokre gamle, og så må vi snakke om tid og utformingsstil. Oppgåva vår er eigentleg å oppfylle draumane til kunden og ønskjer.

Programleiar: Har du eit typisk døme på kva slags oppdrag du kan få frå ein kunde no for tida?

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: No er det jo vår og sesong for gifteringar – «love is in the air». Då kjem kundane gjerne med gammalt gull, for det det har vi reklamert mykje for. Vi synest det er stas, for då får dei brukt dei det dei har i skuffa. Vi oppmodar til at dei skal rydde i skuffer og skap for å finne gammalt gull.

Programleiar: Eg har òg med meg ein smed og sveiser. Ida Linnea Drotninghaug, saman med familien din driv du RK-smia, som har vore i Oslo sidan 50-åra. Du er fjerde generasjon sveiser og smed og er lært opp i smia. Korleis er etterspurnaden etter norske smidde produkt i dag?

Ida – smed og sveisar: Førespurnadene eg får, er nok ganske annleis enn dei forfedrane mine fekk. I dag er det i mykje større grad enn før sveising og detaljarbeid i smiing.

Programleiar: Som til dømes?

Ida – smed og sveisar: Det vi i hovudsak lagar no, er rekkverk, glasdører og vindauge i typisk New York-stil. Då er gjerne låsmekanismar og dørhandtak smidd, for det er noko som folk tek i; det er handfast, og dei vil gjerne kjenne på den røffe strukturen som metallet gir når det er smidd. Spiler og vanleg rammeverk er gjerne sveisa, rett og slett fordi det går fortare. Viss noko skal smidast, kan du leggje til ein 0 i prisen.

Programleiar: Kven er kunden din, kven er det som kjem og kjøper slike ting?

Ida – smed og sveisar: Det er heilt vanlege folk. Alt frå studentar til store rikmannsfamiliar i Holmenkollen. Studentane har kanskje ein billig, dum liten hybel der dei ikkje har ein einaste stad å hengje jakkene sine. Då lagar vi nokre garderobestativ og sånt. Familiane i Holmenkollen skal til dømes pynte opp balkongane sine med smidde rekkverk.

Programleiar: Men kvifor går dei til deg i staden for å kjøpe det i ein butikk?

Ida – smed og sveisar: Alt skal vere på mål, og det skal vere på millimeteren. Det kan til dømes vere ein krok i ein liten studenthybel der du ikkje får plass til eit skap med standardmål. Du må ha noko som akkurat passar inn. Det same gjeld for balkongar og rekkverk. Du kan sikkert kjøpe nokre billige seksjonar, men då vil du ikkje få symmetrien, og det vil ikkje bli heilt skreddarsydde.

Programleiar: Sistemann som eg har med, er tømrar og møbelsnikkar. Thomas Solbakke, du driv Tresløyfa, som er ein liten møbelsnikkarverkstad på St. Hanshaugen i Oslo. Du kallar det eit mikrosnekkeri, men kva er det?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Eit mikrosnekkeri er ein veldig liten snikkarverkstad. Det er på 17,5 kvadratmeter, så det er ikkje store plassen. I tillegg har eg 17,5 kvadratmeter med showroom ved sida av.

Programleiar: Så du har delt det femti-femti?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Det var delt opp då eg er overtok lokala.

Programleiar: Du kallar Tresløyfa for ei organisk verksemd – kva betyr det?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Eg bruker berre heiltre, ikkje noko stavlimt eller ferdigkjøpt. Ein klassisk kjøkkenbenk er ofte stavlimt, til dømes. Det eg lagar møblar av, kjem rett og slett frå ein diger stokk som har lege og tørka, og som eg skjer opp og lagar møblar av.

Programleiar: Kvifor gjer du det?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Eg berre fall for det. Eg byrja å gjere det litt, og så vart det berre meir og meir gøy å jobbe med. I tillegg er det ti gonger kulare enn noko som er sett saman av ti ulike stykke treverk som du ikkje veit kvar kjem frå eingong. Noko treverk kan komme frå Litauen, som igjen kan vere limd saman med noko frå Sverige ... Eg jobbar med éi blokk, og det kjem helst frå eit tre som eg veit akkurat kvar har stått.

Programleiar: Kvifor er det viktig for deg?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Når ein skjer ned såpass store, gamle tre, som gjerne er tre–fire–fem hundre år gamle, så skal ein jo utnytte dei. Det er eit etisk aspekt ved det òg. Dei trea som eg tilverkar, har måtta vike for andre prosjekt, til dømes viss det skal byggjast ei bru, eit hus eller ei jernbanelinje. Treet har vorte teke ned av ein grunn. Kanskje har det stått i ein hage, og så har treet byrja å døy ...

Programleiar: Korleis får du vite at folk har eit tre som er i ferd med å døy, slik at du kan få det?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Eg kjenner folk. Ein opparbeider seg eit nettverk med åra, og dei folka som eg kjenner, er hovudsakleg dei som feller treet, altså skogsarbeidarar.

Programleiar: Du bruker faktisk Ida innimellom òg, for de samarbeider nokre gonger?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Det byrja vel eigentleg med at far min skulle ha laga nokre bordbein til eit par hundre år gammal låvedør som han hadde lyst til å lage eit bord av. Han tok med døra til Ida. Seinare sa han til meg at eg måtte stikke ein tur til henne. Eg tok meg ein tur, og vi hadde ein fin prat før vi byrja å samarbeide litt. Men eg er ganske i startfasen og har berre halde på i snart tre år.

Programleiar: Kva betyr berekraft for deg, Thomas?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Eg veit eigentleg ikkje kor berekraftig det er i lengda å halde på med det eg gjer. Det spørst kva folk vil ha. Eg trur at ein må prøve å peile seg inn der marknaden er no. Gir det noka meining?

Programleiar: Ja, for kva er trenden akkurat no?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Akkurat no så er det tre med voks i ulike fargar og sånne ting som er kult. Det er ikkje dermed sagt at det er det folk vil ha om til dømes ti år. Men eg må berre følgje med på trenden og prøve å lage det som kunden vil ha. Eg lagar veldig få bord, då, for det tek ganske lang tid å lage eitt. Og det tek endå lengre tid å lage til dømes ein skjenk. Eg gjer alt for hand og har ikkje CNC-maskiner og sånt, som veldig mange større bedrifter har.

Programleiar: Elisabeth, når eg seier berekraft, kva tenkjer du då?

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Eg synest det er eit vanskeleg ord. Det går litt ut på å vere både lønnsam og miljøvennleg. Det er det første eg tenkjer på når det gjeld berekraft. Men berekraftig betyr vel eigentleg at eit handverksfag skal kunne vere levedyktig, altså at du kan leve av det. Det er veldig viktig at folk klarer å leve av handverksyrka både no og i framtida, for elles mistar vi så mykje handverk og kultur. Berekraft er ein trend, og ein trend er noko anna enn mote. Ein trend er jo dei sosiologiske aspekta i samfunnet. Kva er det vi søkjer etter? Kva er det vi treng no? Jo, vi treng å komme tilbake til naturen, tilbake til det ekte, og derfor har alle handverksyrke fått eit lite oppsving. Så lenge du klarer å få ei lita kundegruppe som igjen rekrutterer nye kundar, har du til slutt nok kundar til kunne leve som ei lita bedrift.

Programleiar: Så berekraft for deg er at du lagar noko som nok menneske vil ha slik at du klarer å overleve?

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Ja, enkelt og kort fortalt.

Programleiar: Ida, kva tenkjer du når eg seier berekraftig?

Ida – smed og sveisar: Eg synest Elisabeth hadde ei utruleg god forklaring på det. Eg driv med eit ordentleg grovt og møkkete arbeid, der vi bruker gass og metall som kjem frå Tyskland, og kjemikaliar for å reinse olje av jernet. Det har vi rett nok klart å byte ut med noko som ikkje er skadeleg for oss arbeidarar. Eg vil tru det gjeld å finne den balansen som Elisabeth snakkar om; ein balanse mellom det å halde liv i handverket sitt, men kanskje ikkje vekse seg for stor med eksport rundt omkring – då blir det noko anna.

Programleiar: At noko er berekraftig, handlar vel òg om at ein lagar noko som held ei stund? Kva tenkjer du når du lagar eit bord, Thomas? Kor lenge skal bordet vare?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: For alltid, eller i alle fall lenge etter at eg er borte. Det burde det klare, så lenge det blir godt teken vare på, sjølvsagt. Og tek du vare på tinga dine, så varer dei jo lenge, anten det er mobiltelefonen din, eller om det er sykkelen eller eit møbel.

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Eg trur at folk forventar at det skal halde når det er eit handverk som ein betaler litt for. Som handverkar legg ein òg prestisje i å gjere noko ordentleg – til forskjell frå kjøp-og-kast-produkt. Thomas, når du fortel om noko så nydeleg som å finne det perfekte treet, får eg heilt gåsehud. Wow, så fantastisk at det finst menneske som vil vente på det rette treet og bruke eit heilt tre som har vakse i to–tre–fire hundre år! Det er klart at ein et med respekt ved det borda etterpå. Og så er det så stødig at det sikkert lever i mange generasjonar. Det er ein del av sjølve handverket at folk forventar at det skal halde, men det er forskjellar mellom produkt og kva ein lagar.

Programleiar: Kva tenkjer de om kortreist når det gjeld berekraft?

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Der skårar vi hundre prosent, eller?

Ida – smed og sveisar: Eg vil vel seie at vi skårar ganske høgt der, ja.

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Det er veldig viktig for meg, i alle fall. Eg bruker berre norske materiale, og dei kjem stort sett frå Austlandet.

Programleiar: Kvifor er det viktig for deg?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: For det første synest eg det er litt kult å ha produsert og laga eit møbel som eg veit er norsk. Eg vil dessutan unngå masse transport, ikkje berre på grunn av kostnadene, men det krev til dømes ganske mykje diesel å frakte trestykket frå Tyskland til Noreg. Eg synest lokalt næringsliv må støttast.

Programleiar: Ja, var det ikkje derfor du valde å samarbeide med Ida?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Jo, sjølvsagt. Før eg trefte Ida, brukte eg fleire som held til utanfor Oslo, men eg vil heller støtte ein som er her, nær meg sjølv.

Programleiar: Kva tenkjer du om kortreist, Ida? Kvifor bør folk kjøpe eit rekkverk eller noko anna som er laga av deg?

Ida – smed og sveisar: Det handlar òg om noko så enkelt som å skape eit byliv og halde kulturen innanfor byen. Viss alt skal bestillast frå Tyskland, Polen og Kina, så mistar vi heile kulturen. Eg bur på Grünerløkka, og søndagar er ein heilag dag for kjærasten min og meg fordi vi går tur rundt heile Torshov og Grünerløkka. Viss alle skal byrje å handle frå Polen og så vidare, så mistar vi heile den koselege kulturen som vi har i Oslo. Oslo er ein gammal arbeidarklasseby. Eg kjem eigentleg frå Stockholm, der alt er fint og flott, det er marmor overalt og gullbelagte rekkverk. Men når du går i Oslo, så er det ròtne treverk, det er smijern som er belagt med bly som rustar – det er ein god gammal arbeidarklasse- og handverksby.

Programleiar: Vi har ikkje vore så rike, så det har ikkje vore så fint ...

Ida – smed og sveisar: Nei, vi har ikkje det – og det synest på godt og vondt. Men eg synest jo det er endå finare.

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Porten til Vigelandsparken er jo noko vi kan skryte av.

Ida – smed og sveisar: Eg skammar meg når eg ser han, for det er eit smedhandverk på eit så ekstremt høgt nivå! Det er ikkje berre toppklasse i Noreg, det er blant det beste av smedhandverk i verda.

Programleiar: Korleis kan vi sjå det?

Ida – smed og sveisar: I portverka ser du mellom anna dreg som er smidd. Eg har til og med hatt med meg ein ordentleg godt utdanna og dyktig smed, og vi stod der og klødde oss i hua og skjønte ikkje korleis det er laga. Så vi har allereie tapt masse viktig kulturarv. Eg tenkjer at vi dessverre har nedprioritert handverk dei siste tiåra. Vi har i staden kjøpt masse frå utlandet. Og no som desse yrka dukkar opp igjen, skjønner vi nesten ikkje korleis dei klarte å lage sånne ting.

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Det er eit viktig poeng det du seier, at ein prøver å hente tilbake ekspertisen.

Programleiar: Kva vil de seie til gullsmeden i framtida, smed og møbelsnikkar når det gjeld utvikling, trendar og berekraft?

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Eg vil først seie at det er viktig å respektere sitt eige arbeid. Eg har jo sett mange nyutdanna som ikkje tek så mykje betalte for arbeidet fordi materiala kostar så mykje. Dei sel seg for billig. Det øydelegg respekten, og det øydelegg for andre, så det er eit første viktig poeng: Ta deg betalt for arbeidet ditt! Du er like mykje verd som når ein tannlege krev 1000 kroner berre ved at du opnar munnen. Det er kjempeviktig for at det skal vere berekraftig.

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Mottoet mitt er: Ikkje gi deg før du er hundre prosent fornøgd sjølv. Det er lett å kutte svingar; ein skal forte seg og tenkjer det er bra nok, men viss du har den innstillinga, så trur eg ikkje du kjem langt. Gjer det såg godt du berre kan sjølv, for når du gjer det så godt du kan kvar gong, blir du automatisk betre på det du gjer. Eg kjenner i alle fall at eg har vorte det.

Programleiar: Og dess finare det blir, dess lenger vil møbelet leve?

Thomas – tømrar og møbelsnikkar: Sjølvsagt, og då blir det betre teken vare på òg – og eg kan ta ein betre pris.

Programleiar: Ida, kva vil du seie til morgondags sveiserar og smedar?

Ida – smed og sveisar: For det første: Bruk andingsvern! Elles er det det same som dei andre seier om å prise seg. Det er dyrt å drive verkstad, det er ekstremt dyre maskiner og dyr husleige i Oslo. Legg inn dei siste ekstra kaloriane for å gjere den siste finisjen, så det kanskje blir betre enn andre ville gjort det. Det er dei 110 prosentane som gjer at du faktisk lykkast. Det er òg viktig å dokumentere alt og rett og slett vere flink på Instagram. Det er faktisk kjempeviktig.

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Ja, det er ikkje nok å vere handverkar, du skal plutseleg vere god på sosiale medium òg …

Programleiar: Ein må jo vise det fram, og då skjønner kundane kanskje kva de er verd?

Elisabeth – smykkedesignar og gullsmed: Det er viktig å lære litt om korleis ein driv sitt eige firma. Det skulle vore ein del av utdanninga.

Programleiar: Takk for at de kom!

Produsert av Både og for NDLA