Kva er olje?

Transkript – redigert av Lena Brittsdatter Johnsen

Deltakarar:Sarah Natasha Melbye – ProgramleiarJoakim Nesheim – JN

Kva er olje?Programleiar: Korleis kjem olja opp frå langt under havbotnen? Kvifor bruker nokre felt havbotnsinstallasjoner og nokre overflateinstallasjonar? Er det forskjell på olja i sør og nord, og kva er fordelar med gass framfor olje?

Alt dette og meir til skal vi prøve å finne svar på i denne episoden. Han som kan dette, heiter Joakim Nesheim. Han har gått brønnteknikk og jobba offshore med boring, og no jobbar han som ingeniør.

Hei, Joakim.

JN: Hei, god dag!

Programleiar: Du, la oss gå rett på sak. Kva er olje?

JN: Olje er eit sluttprodukt frå biologisk masse, hovudsakleg plankton i havet. Det betyr at der ein finn olje og gass i dag, har det ein gong vore hav. Mange stader i verda finn ein olje og gass på land, men då har det vore hav der for lenge sidan.

Programleiar: Men korleis blir det olje, då?

JN: For mange millionar år sidan var det plankton i havet som døydde og sokk til havbotnen. Energien kjem altså frå fotosyntesen til planktonet og ikkje frå dinosaurar, som nokon kanskje trur. Det er fleire vilkår som må vere til stades for at ein skal ende opp med sluttproduktet olje og gass. Eit av desse er eit anoksisk hav.

Programleiar: Eit kva for noko?

JN: Eit anoksisk hav. Det er eit hav som er varmt og har eit lågt oksygennivå, slik at planktonet som døyr, ikkje rotnar. Dermed blir energien frå fotosyntesen bevart.Du treng faktisk over 20 tonn biologisk masse for å få 1 liter bensin! Først då forstår du kor store mengder plankton som trengst, og kvifor det tek mange millionar år før vi sit igjen med desse mengdene med olje som vi har i dag. Det er ikkje berre plankton som fell til havbotnen, det same gjer sediment som sand, silt og leire. Desse kjem frå fastlandet vårt, ved at elvar som har grave og skore i naturen vår, har transportert den lause massen ut i havet. Lag på lag med sediment har pressa planktonet eit par–tre kilometer ned i bakken, og med riktig trykk og temperatur blir det danna olje og gass.

Programleiar: Ok ... Eg synest dette er litt komplisert – du må forklare litt nærare korleis dette skjer.

JN: Når massen blir pressa langt ned i djupet, stig både trykket og temperaturen. Omdanning til olje og gass skjer på cirka 2000 meters djup – og det er litt som å steikje ein Grandiosa. Dersom temperaturen i omnen er anten for høg eller for låg, endar du med eit ikkje etande måltid. Du må både ha riktig temperatur og riktig tid for å få ein perfekt steikt Grandiosa.

Når olja er ferdig danna, må ho bli fanga i ei felle, og det er i desse fellene vi borar etter olje.

Programleiar: Oi, korleis skjer det?

JN: Olja blir altså ikkje danna i desse fellane. Ho blir danna i noko vi kallar ei kjeldebergart, og ho kan vere både djupare enn og lenger borte frå desse fellane. Olja blir danna her, og så skjer det ein naturleg migrasjon, det vil seie omflytting, frå kjeldebergarten og oppover mot havbotnen. Noko av olja blir fanga under ein type stein som vi kallar ein takbergart. Det er bokstaveleg talt eit tak av stein, som olja ikkje klarer å strøyme gjennom. Resten av olja når gjerne havoverflata. Over tid samlar det seg opp ei større mengd olje under takbergarten, og det er det vi kallar for ei felle.

Programleiar: Joakim, du seier at olja «strøymer». Det synest eg er veldig vanskeleg å sjå for meg – korleis skjer det?

JN: Olja kan strøyme på den måten at ho beveger seg langs naturlege sprekkar i bakken eller direkte gjennom ein bergart. Dette skjer både under migrasjonen frå kjeldebergarten til reservoaret, altså oppbevaringsplassen, og under vanleg oljeproduksjon. Dei fleste har leika med krit, altså den kvite steinen som veg lite og som flyt viss du hiv han på vatnet. Kritsteinen er full av boblar med luft, og det betyr at han er porøs. Viss det hadde vore tunnelar mellom desse boblene, kunne væsker ha strøymt gjennom steinen. Det er litt som ein svamp, han er full av hol, eller bobler om du vil, men det er altså tunnelar mellom boblene. Det er inne i slike bergartar at olje og gass blir oppbevarte på norsk sokkel, i såkalla sandsteinreservoar. Sørfeltet er eit unntak, for der er olja i ein bergart som i utgangspunktet ikkje tillèt gjennomstrøyming. Men denne bergarten, som blir kalla kalkstein, har fått naturlege sprekkar i seg, og olja strøymer opp langs desse sprekkane. Sjå for deg at kritet har sprokke, og at olja strøymer langs sprekkane.

Programleiar: Det var eit bilete som gjorde det litt lettare å forstå. Men du seier «Sørfeltet», som eg har høyrt mange gonger, men som eg faktisk ikkje heilt veit kva er. Kva er det?

JN: Sørfeltet er kallenamnet vi bruker på oljefelta som finst så langt sør som vi kjem på norsk sokkel. Nokre kjende felt der er Ekofisk, som er Noregs første oljefelt, og Eldfisk og Valhall. For oljefelta i sør er reservoarbergarten kalkstein. Men dersom ein beveger seg nordover, kjem ein til eit geologisk skilje, og frå dette punktet og vidare på norsk sokkel er det sandstein som er reservoarbergarten vår. Rett vest for Stavanger ligg det mykje omtalte Johan Sverdrup-feltet, som starta produksjon i 2019. Eit stykke vest og nordvest frå Bergen finn vi felt som Statfjord, Oseberg, Gullfaks og Snorre, for å nemne nokre av dei andre òg. Og ein liten del av Statfjordfeltet ligg faktisk på britisk sektor.

Programleiar: Joakim, du har jobba på ein av dei stadene du har nemnt, har du ikkje det?

JN: Eg jobba på Ekofisk.

Programleiar: Korleis var det?

JN: Det var veldig ålreit. Samtidig var det ein spesiell kvardag, for der jobbar du i to veker ute på plattforma, med 12 timars skift frå måndag til søndag. Når du reiser heim, har du fire veker fri og kan gjere kva du vil. Du får òg flyge mykje i helikopter.

Programleiar: Kan ikkje det vere litt skummelt?

JN: Jo, i dårleg vêr ... Viss du synest det er ubehageleg med turbulens når du flyg, då skal du prøve helikopter i dårleg vêr – det er mykje verre!

Programleiar: Vi må snakke litt om korleis olje og gass kjem opp til overflata, Joakim.

JN: Ja, du har kanskje høyrt på nyheitene at dei snakkar om pumping av olje, men det er noko vi faktisk ikkje driv med i Noreg. Olja på norsk sokkel er i reservoar med høgt trykk, og det er dette trykket som driv olje og gass opp til overflata. Sjølve pumpinga slepp vi å drive med. Men for å kunne produsere olje må ein først bore ein brønn som går frå havbotnen og ned til reservoaret.

Programleiar: Ja, no byrjar det å bli veldig konkret for meg. Korleis borar ein?

JN: Tenk deg først at du står på stranda og skal grave eit hol med ein spade. Etter ei viss djupne rasar holet ditt saman. Denne utfordringa har vi òg når vi skal bore fleire kilometer. Dersom du kunne ha sett eit stålrøyr oppi det holet du har grave på stranda, hadde du sloppe å tenkje på at holet rasar. Og dersom du står inne i dette stålrøyret, kan du grave endå djupare utan at holet ditt rasar, men merk at det blir trongare for deg å stå inne i stålrøyret enn i det opne holet som du først stod i. Det er dette holet vi kallar ein brønn. For å hindre kollaps borar ein i seksjonar ved å setje fleire slike stålrøyr. Neste seksjon er alltid mindre i diameter, slik at ein kan halde fram i røyret som ein allereie har.

For å få eit hol må du fjerne massar, og denne massen treng du å transportere bort. På stranda brukte du ein spade og kasta sanden utanfor holet ditt. Men dette går ikkje viss du skal grave fleire kilometer nedover. Dersom du blæs i eit sugerøyr i drikken din, boblar det opp på utsida av sugerøyret. På same måte blir det dytta laus steinmasse på utsida av ein borestreng opp mot overflata, samtidig som borestrengen roterer, kuttar og knuser seg nedover i bakken. I staden for luft, som du bruker i sugerøyret ditt, pumpar ein borevæske ned i borestrengen, og så går han opp igjen på utsida av borerøyret. Den lause steinmassen kallar vi kaks, og han blir løfta opp til boreriggen saman med borevæska og på utsida av borestrengen. Kaksen blir så skild ut og send i land for reinsing, mens borevæska blir brukt på nytt.

Programleiar: Eg veit kva eg kjem til å tenkje på neste gong eg et Pizza Grandiosa og drikk noko med sugerøyr, he-he. Men korleis borar ein brønnar langt til havs?

JN: Boring skjer som regel frå ei mobil boreeining, til dømes eit boreskip, ein flyterigg eller ei Jackup-plattform (plattform som lèt seg jekke opp). I nokre tilfelle har ein boreanlegg på faste installasjonar, til dømes på Ekofisk, der eg var. Ulempa er at dei står fast, så du kan ikkje flytte dei til ein ny stad. Men dersom anlegget står på eit felt som skal vare i fleire tiår, gjer det ingenting.

Programleiar: Korleis går ein frå boring til produksjon?

JN: Når du har grave holet ditt til der olja er, altså når du har bora frå havbotnen heilt ned til reservoaret, må du ha eit sugerøyr som går frå reservoaret og heilt opp til plattforma i eitt og same røyr. Først då kan du byrje å produsere. På nokre felt ligg oljeproduserande installasjonar på havbotnen, og det er såkalla havbotnsinstallasjoner. Andre stader står dei som plattformer på havbotnen med bein som går til overflata, og det er såkalla overflateinstallasjonar. Storleiken på feltet og havdjupet er to avgjerande faktorar som bestemmer kva slags installasjon ein skal ha.

På Sørfeltet i Nordsjøen, til dømes Ekofisk, er det berre 70–80 meter djupt, og dermed er det ikkje så store tekniske utfordringar med plattformer som står på havbotnen med stålbein, såkalla pæla plattformer. Dei finst òg med betongbein, og då heiter dei Condeep. Slike blir det ikkje bygd fleire av. Du har sikkert sett Troll-plattforma? Ho er av betong. Det var jo den største flyttbare konstruksjonen i verda som menneskja har laga.

Ein stor fordel med å stå på havbotnen er at installasjonen ikkje beveger seg med bølgjer, vêr og vind. Dersom havdjupna er 1200 meter, byr det på store utfordringar om ein vil ha ein overflateinstallasjon. Derfor vel ein gjerne heller å ha ein havbotnsinstallasjon med ein røyrleidning som anten går til land eller til ei flytande produksjonseining, som eit skip eller ein flyterigg.

Programleiar: Vi må snakke litt om olje og gass.

JN: I Noreg sel vi både olje og gass. Nokre land vel å brenne gassen og berre selje olja, på grunn av dei tekniske utfordringane som kjem med gassen. Å brenne gass produserer mindre forureining enn å brenne olje, men frå olje får ein vunne ut fleire produkt. Nokre av dei kjenner du kanskje til, som bensin, diesel, flybensin og asfalt, men plast er òg eit produkt av olje. Viss du padlar i ein kajakk og har ordentleg utstyr på deg, vil det meste vere eit oljeprodukt. Så det er fordelar og ulemper med både olje og gass, og kva som blir best, avheng av kva sluttprodukt du er ute etter.

Programleiar: Joakim, det er mykje snakk om at det er nokon som ønskjer å leggje ned oljeproduksjonen i Noreg.

JN: Ja, det er det. Men viss du tenkjer på det større biletet: Sjølv om Noreg sluttar å supplere marknaden med olje og gass, vil det framleis vere eit behov for olje og gass. Då må behovet dekkjast av Russland, USA eller Saudi-Arabia – for å nemne nokre potensielle leverandørar. Noreg driv ein miljømedviten oljeproduksjon og har strenge krav. Til dømes får fleire og fleire faste installasjonar straum frå land i staden for å produsere straum direkte på feltet av gassen som dei produserer, og mobile installasjonar får batteripakkar og blir hybridar. Tenk på ein hybrid bil som køyrer på bensin og straum.

Programleiar: Viss det sit nokon no og tenkjer at framtidsdraumen deira er å jobbe offshore i boring, kva har du lyst til å seie til dei, heilt til slutt?

JN: Det er veldig spennande, og du får mykje ansvar på kort tid. Du føler deg ganske tøff på jobb, for du jobbar gjerne i eit tårn som er opptil 120 meter over havet. Du kan ikkje ha høgdeskrekk, det må eg seie. Du får køyre tungt maskineri, og du snakkar mykje i radioen – det er litt som du ser på sånne amerikanske filmar der dei snakkar i radioen. Det høyrest litt kult ut, men eg gjer det heile tida. Det er veldig spennande å jobbe med boring, og det er veldig mange utfordringar og nye ting som skjer heile tida. Teknologien går berre framover.

Programleiar: Joakim, takk for at du har lært oss ein heil masse på kort tid. Eg er i alle fall litt klokare, og eg trur det gjeld fleire med meg. Takk skal du ha!

Produsert av Både Og for NDLA