Jeakkit - buorrin ja giksin?
Min jeakkit bártidit heajos beaggimiin. Jus muhtin jeaggái geavvá, de dávjá jođánit ohcala fas ruovttoluotta bálgái maid mii jurdilmeahttumit guđiimet. Ja filmmaid ja muitalusaid máilmmis govviduvvo jeaggi njulgestaga heaggavárálažžan. Jus nu lihkuheapmi lea ahte duolmmasta dohko, de jeakki árpmihis eatnavuolážiid fámut njammet du njozet bodnái. Vel giella ge njeaidá jekkiid árvvu. "Botnihis jeaggi/hengemyr" lea šaddan negatiivvalaš sátnin čilget givssiid. Muhtimat vedjet čuoččuhit ahte jekkiid áidna buorre bealli lea ahte duollet dálle doppe gávdná luopmániid.
Muhto duohtavuohta lea ahte jeakkit leat šláddjáš ekovuogádagat main leat ollu šattut, eallit ja orgánismmat. Dasa lassin leat jeakkit dehálaččat dulvvi váidudeamis, go nagodit njammat mearehis ollu čázi. Ja dat mii soaitá buot deháleamos: Dain lea erenoamáš dáidu karbona čoaggit.
– Ollu Davvi-Eurohpa guovlu lea leamaš jeaggi. Dađi mielde go olbmot johtaledje davvelii, de ain stuorit jeaggeguovlluin ráhkadedje eatnamiid eanandollui, čilge Pål Martin Eid, seniorráđđeaddi Stáhta luonddubearráigeahčus, seammás go doalvu min dan jeaggebihttái mii lea vel báhcán Aurstadmåsan luonddureserváhtas Akershus fylkkas. Norggas lea stuorit variášuvdna nješšiin go ovttage eará riikkas Eurohpas. Muhto dat leat áitojuvvon. Ovdal ledje jeakkit lagabui 30.000 njealjehaskilomehtera, ja dál eai leat go sullii 18.000 njealjehaskilomehtera vel báhcán riikkas. Jeakkit lat eanemusat jávkan vuolladagas.
Jeakki šattut
Jekkiin gávdnat stuora valljivuođa šlájain. Dán govva ovdanbuktimis beasat oaidnit ovdamearkkaid šaŧŧuin mat jeakkis šaddet.
Šaddandilálašvuođat rievddadit jekkiin. Muhtin jekkiin lea buorre ealáhat, ja ges earát leat duvttahis jeakkit. Jus mii diehtit makkár eavttut šlájain leat šaddanbáikái, de sáhttit vegetašuvnna vuođul meroštallat jeakki.
Goivvohagat bilidit
Jeaggi gos dál fitnat, lea áigá goikagoahtán. Beazit ceaggájit darffis, dakko gokko ovdal ledje dušše smávvašattut, darfi ja dievva, dievva čáhci.
– Dá oainnát váttisvuođa, lohká Eid ja čujuha juoga mii orru dego jogaš mii čuohppása rastá jeakki njuolggolinnjás: Goivvohat, mii árvvušge lea roggojuvvon 1930-loguin. Son čájhea mo goivvohat doalvu eanet smávva goivvohagaide mat oktii dahket olles fierpmádaga olles guovllu čađa ja gurrejit njeaššis čázi.
Doaivumis leat báikkálaš boanddat ráhkadan goivvohagaid goikadan dihte jeakki juogo vuovdedollui dahje lasihan dihte eatnamiid eanandollui.
– Sidjiide lei lunddolaš dan dahkat, go dalle ii lean diehtu jekkiid mearkkašumis birrasii, čilge Eid, guhte galgá leat mielde ovddasmanniprošeavttas juste Aurstadmåsan jeakki ovddeštit.
Go buođđu goivvohagaid ja čuollá muoraid, de čáhci oanehis áiggis badjána issorasat ja sávvamis jeaggi fas šaddá doaibmi ekovuogádahkan gos rihccihat njuikot ja luopmánat šaddet, ja gosa bárbmolottit ohcalit bessen- ja vuoiŋŋastanbáikin.
Vaháguhtti dálkkádatluoitimat
Jekkiin lea dakkár girjás šládjávalljivuohta ahte gohčoduvvo luonddu girjerájusin. Muhto vaikko jeaggi mearkkaša nu ollu ekodássededdui - ja erenoamážit dulvvi duostumii - de ii bálljo gávdno luonddušládjá mii eanet leat vásihan sisabahkkema olbmuid bealis.
– Luondu sáhttá geavahit muhtin duhát jagi stuora jeakki ráhkadit, muhto oanehis áiggis sáhttá jeaggi billistuvvot, čilge Christian Steel, SABIMA (Samarbeidsrådet for biologisk mangfold) generálačálli.
Váttisvuohta ii leat dušše jeakki ja šládjávalljivuođa billisteapmi. Darfi doaibmá oainnat hui beaktilis CO2-darveheaddjiin. Jeakkit šaddet áiggi mielde mearehis stuora karbonarádjun, go geardi gearddi ala darfi deddojuvvo vuollelii láirebodnái. Go jeaggi roggojuvvo, luitojuvvo dát karbona áibmogeardái fas.
– Jus roggá badjelaš njealjehaskilomehtera jeakki guokte mehtera čieŋalin, de luoitin vástida sullii 100.000 biilla jahkásaš luoitima. Dát dáhpáhuvvá iige moktege leat mielde dálkkádaga rehketdoalus. Nu ahte šaddá jierpmehis dilli gos muhtimat divadiid haga rogget jeakki, ja fas eiseváldit geavahit stuora resurssaid ovddeštit jeakki mii das buohta lea, lohká Steel.
Iige leat smávvasupmin sáhka. Dálkkádatdivadat namuhuvvon ovdamearkkas 100.000 biillain, dagahivčče sullii 100 miljon ruvnno divadin.
Birasvašánis biebmoeana
Jeakki billisteapmi lea Norggas árbevirolaččat leamaš eanadoalloguovlluid viiddideamis ja luodda- ja huksemiid oktavuođas. Muhto maiddái go nu gohčoduvvon "šaddoeana" dárbbahuvvo gilvvagárddiide ja priváhta gilvvagárddiide. Dát buvtta lea measta juo aivve darfi mii boahtá jekkiin.
– Gilvvagárddeguovddážat vuvdet dán stuorrát, dannego lea hálbi roggat. In jáhke olbmuid rievtti mielde diehtime maid sii ostet, go orru unnán jáhkehahtti ahte olbmot háliidivčče luonddu iežas eatnamii, eai ge beroš mo váikkuha lundui áiddi olggobealde, lohká Steel.
Grønt AS, mii buvttada darfebotkkosiid, čuoččuha ahte odne eai gávdno doarvái buorit molssaeavttut darfái.
– Mii bargat čađat gávdnamis molssaeavttuid, muhto erenoamážit fitnolašmárkanis leat sorjavaččat darfái, dannego dat njulgestaga doaibmá buoremusat. Lea kvalitehta birra biepmu ektui maid buvttadit, lohká fitnodatovdánahtti Gro Tvedt Andersen Grønt AS fitnodagas. Luonddugáhttensearvi ii loga ipmirdit dán árvvoštallama.
– Čázehuhttit ja roggat jekkiid lea nu duođalaš sisabahkken luonddus ahte mii oaivvildit dan berrešii dalán heaittihit, ja de ferte baicca geavahit buot návccaid ovdánahttit daid molssaeavttuid mat gávdnojit. Komposta lea okta dakkár molssaeaktu, oaivvilda jođiheaddji Luonddugáhttensearvvis Lars Haltbrekken. SABIMA lea ovttaoaivilis, ja lasiha ahte lea dárbu lassánahttit dihtomielalašvuođa jekkiid mearkkašumi ektui birrasii, ja maid politihkalaš dáhttu bissehit sin guđet ávkkástallaet ekonomalaččat jekkiid roggamis.
– Jeakkit leat buorit ovdamearkkat dasa ahte lea čielgasit hálbbimus servvodahkii diktit daid ráfis. Dat nappo ii mávsse maidege, lohká Christian Steel.
Muitolihppu
- Jeaggi lea njeašši mas lea ekovuogádat mii njozet joraha jápma ávdnasa darfegeardin.
- Jeakkit leat unnimusat 30 cm asu, muhto sáhttet seamma bures leat 5-6 mehter čieŋu.
- Jekkiin lea šládjávalljivuohta, ja dat doibmet bessen- ja vuoiŋŋastanbáikin bárbmolottiide. Dasa lassin váidudit jeakkit dulvvi ja doibmet karbonrádjun.
Norggas leat jekkiid areálat unnon 30.000 njealjehaskilomehteris sullii 18.000 njealjehaskilomehterii.
Guoskevaš sisdoallu
Neahttasiidu čuovvuvaččas sabima.no
Neahttasiidu čuovvuvaččas gemini.no