Mat leat kemiijalaš čanastagat?

Kemiijalaš čanastagat leat fámut mat doalahit oktii atomaid, ionaid ja molekylaid. Fámut bohciidit go vuostelas láddagasat geasuhit nubbi nuppi. Dát dagaha ahte vuođđoávdnasat sáhttet ovttastahttot máŋgga ládje ja addit iešguđet ovttastusaid nugo čáhci, DNA, entsymat, plásta, karbondioksiida ja máŋga miljovnna eará.

Čanastagat atomaid dahje ionaid gaskkas leat gievrras čanastagat. Mii juohkit daid golmma sortii:

• ionačanastat

• elektrovdnabárračanastat

• metállačanastat

Go metállat addet elektrovnnaid ii-metállaide, ávdnejuvvojit ionačanastagat. Ávdnasat šaddet ionan, ja dat vuostelas láddagasat geasuhit nubbi nuppi. Ovdamearkan lea natriumkloriida, mas positiiva natriumionat ja negatiiva kloriidaionat bissot čoahkis go leat geasuheaddji fámut daid vuostelas láddagasaid gaskkas.

Elektrovdnabárračanastat bohciida go guokte ii-metálla juogadit elektrovnnaid, nugo hydrogenamolekylas. Jus atomat juogadit elektrovnnaid dássedit, de ovttastus ii oaččo olgguldas láddagasa. Dalle šaddá ovttastus eahpepoláran, nugo oksygenamolekyla. Jus nubbi atoma geassá elektrovnnaid eambbo, de ovttastus šaddá poláran, nugo dilli lea čáhcemolekylas.

Metállačanastagaid gávdnat metállain, main positiiva metállaionaid geasuha elektrovdnabalva mii lea oktasažžan buot metállaionaide.

Fámut mat doibmet molekylaid gaskkas, leat geahnoheappot go fámut mat doibmet siskkáldasat molekylain. Mii gohčodit dáid čanastagaid geahnohis čanastahkan. Dát čanastagat leat mearrideaddjin ávdnasiid iešvuođaide, ovdamearkka dihte dan ahte lea go čoahkkehápmi, golgi hápmi dahje gássahápmi. Čanastagaid čáhcemolekylaid gaskkas gohčodit hydrogenačanastahkan ja dat lea geahnohis čanastaga ovdamearka.