Vuogáiduvvat genaid rievdadumi haga
Genat sisttisdollet earret eará dieđuid šlájáid hámi birra ja láhttensárgosiid mat gamu bokte stivrejuvvot. Buot diehtu ii adno čađat, ovttaskas indiviida hápmi vuolgá das
- guđe genavariánttat indiviiddas leat
- guđe genat leat doaimmas
- mo biras váikkuha indiviidii
Hápmi rievda olles eallima
Beaivelotti hápmi rievdá ollu beaivelottáža eallinsyklusa čađa: monis máhtui ja guđjjus rávis beaiveloddái. Beaivelotti ollislaš genaávdnasat (genotyhpa) ii leat rievdan, muhto hápmi (fenotyhpa) rievda sakka.
Go beaivelotti genaávdnasat eái rievdda, de eai leat dát rievdamat ovdamearkan evolušuvdnii.
Syklalaš rievdamat hámis – fenotyhpalaš rievdamat
Muhtin šláját rievdadit hámi beaivvi guhkkodaga ektui. Njoammilii šaddá ruškes guolga giđđat, ja molsu vielgadii čakčadálvve. Dát lea vuogáiduvvan jeavddalaš rievdamiidda birrasis. Vuogáiduvvan dáhpáhuvvá dan genehtlaš dieđu ektui mii ovttaskas njoammilis juo lea, iige mielddisbuvtte rievdamiid njoammila genaávdnasiin. Njoammila fenotyhpa (hápmi) rievdá, muhto genotyhpa (genehtalaš diehtu) ii rievdda.
Seamma láhkái go njoammil vuogáiduvvá beaivvi guhkkodahkii, de sáhttit jurddahit ahte šláját vuogáiduvvet dálkkádatrievdamiidda dego lieggasiid temperatuvrraide ja njuoskkadathivvodagaide. Jus dat galgá vejolaš, fertejit gávdnot genaovttastumit populašuvnnas mat dahket daid rievdamiid vejolažžan.
Fenotyhpalaš rievdamat sáhttet dagahit evolušuvnna
Áiggi mielde sáhttet fenotyhpalaš vuogáiduvvamat, ovdamearkka dihte njoammila guolgga ivdni ja lottiid bessenáigi, dagahit genehtalaš rievdamiidda. Jus dat njoammilat mat árragiđa ožžot ruškes guolgga, ja dan bokte leat buoret suddjejuvvon boraspiriide váldojuvvot, lasket eanemusat, de boahtá dáhpáhuvvat sirdašupmi juste dán iešvuođa genafrekveanssas. Muhtin buolvva gežes sáhttá šaddan dábálažžan oažžut ruškes guolgga árragiđa. Dakkár proseassa lea evolušuvdnii ovdamearkan.
Indiviiddain muhtin populašuvnnas main leat genaovttastumit mat addet ovdamuniid go gaskamearálaš temperatuvra badjána, sáhttet vuogáiduvvat ja oažžut vejolašvuođa laskat. Vejolašvuohta lassána stuorát populašuvnnain ja populašuvnnain gos genaid lonohallet eará lagas populašuvnnain.
Smávit populašuvnnain lea genehtalaš valljivuohta unnit, ja vejolašvuohta ahte gávdnojit dakkár ávkkálaš genaovttastumit, maiddái unnot. Populašuvnnain mat leat sirrejuvvon dahje mat unnán lonohallet genaid earáguin, lea maid unnit genehtalaš valljivuohta. Dat mielddisbuktá ahte hejot girdet rievdademiid.
Ollu šattut ja eallit leat vuogáiduvvan ovttas eallit. Jus nubbi organisma respondere dálkkádatrievdamiidda, ferte nubbi čuovvolit vai bisuhit ovttaseallima. Šládjá mii vuogáiduvvá lieggaset temperatuvrii, sáhttá massit ovttasdoaimma šlájáin guhte vuogáiduvvá beaivvi guhkkodahkii (masa dálkkádatrievdan ii váikkut).
Bárti ábi biebmogollosiidda
Lieggaset dálkkádagain bohtet šattut ábis árabu johtui fotosyntesain dálvvi maŋŋá, ja lassáneapmi dahje lieđđun álgá árabu go dábálaččat. Planktoneallit mat guhtot planktonšattuid, soitet boahtit dábálaš áigái ja manahit dakko bokte šaddobuvttadeami alimus dási. Jus planktonelliid biomássá unnu, de bohtet maiddái unnit guolit go dábálaččat gávdnat doarvái biepmu.
Vulobealde govus čájeha planktonšattuid- ja -elliid gávdnosat mohkkasaddet ovttas čuovgga ja biebmosáltti gávdnosiiguin mearas. Dán govvosa vuolggasadji lea dilalašvuohta dálkkádatrievdamiid haga.
Árra lieđđun jorbbodahtte divrriid
Lieggaset dálkkádagain bohtet muhtin šattut lieđđut árabu. Jus dat divrrit mat gavjejit daid šattuid, eai čuovvol dan, de eai šattut gavjejuvvo. Dat váikkuha šaddosiid ja murjjiid buvttadeapmái, ja šattu vejolašvuhtii leavvanit. Go divrrit eai gávnna seamma ollu lieđđegavjja, de unnot maiddái dat.
Bovttážii ja sallihii váikkuha goabbat ládje
Goas bovttáš bessegoahtá, mearriduvvo beaivvi guhkkodagas. Sallit ges stivrejuvvo eanet meara temperatuvrras. Go mearra lieggana, gođđá sallit árat. Go bovttáža čivggat lállet, lea sallit juo geargan gođđamis ja dakko bokte dehálaš eallámušgáldu bovttáščivggaide lea jávkan. Vuogáiduvvat dan dillái ferte bovttáš juogo lálligoahtit árat dahje davvelis.
Guovddáš doahpagat
Genotyhpalaš rievdan
Genain rievdan. Dakkár rievdamat sáhttet fievrreduvvot boahtte bulvii.
Fenotyhpalaš rievdan
Hámi rievdan man sivvan lea olgguldas birrasa váikkuheapmi, ovdamearkka dihte čuovga ja temperatuvra.
Fenotyhpalaš plastisitehta
Dat nákca mii muhtin šlájáš lea rievdadit fenotyhpa birasváikkuheami geažil. Populašuvnnain main lea stuora biologalaš valljivuohta, lea stuorát vejolašvuohta vuogáiduvvat go populašuvnnain main valljivuohta lea unnit.
Fenologalaš vuogáiduvvan
Vuogáiduvvat fenomenaide mat dáhpáhuvvet áigodatlaččat dahje dihto áiggiide.
Evolušuvdna
Rievdamat genehtalaš čohkkehusain muhtin populašuvnnas áiggi mielde. Hui guhkes áigeperspektiivvas sáhttá dát mielddisbuktit ođđa šlájáid vuođđudeapmái.
Guoskevaš sisdoallu
Hva er det som bestemmer hvordan et individ utvikler seg? Det er kjent at både arv og miljø påvirker oss, men det er mindre kjent hvordan dette skjer.
Artsdatabanken. (2017, 22. desember). Klimaendringer. Hentet 2. juni 2020 fra https://www.artsdatabanken.no/Pages/137948/Klimaendringer
Miljøstatus. (2019, 17. juni). Klimaendringer og naturmangfold. Hentet 2. juni 2020 fra https://miljostatus.miljodirektoratet.no/tema/klima/konsekvenser-av-globale-klimaendringer/klimaendringer-og-naturmangfold/
Reiertsen, T. K. og Erikstad, K. E. (u.å.). Synlig evolusjon hos sjøfugl. Hentet 21. mai 2020 fra https://uit.no/Content/515075/artikkel3.pdf
Sabima. (u.å.). Klimaendringer. Hentet 2. juni 2020 fra https://www.sabima.no/hva-truer-naturen/klimaendringer/