Element i ein samtaleanalyse

Målet med ein samtaleanalyse er å finne mønster som kan seie noko om korleis deltakarane bruker ulike strategiar for å samarbeide og drive samtalen framover. Punkta for samtaleanalyse er baserte på Jan Svennevigs framstilling i Vagle et al. (1995).

Det er ikkje sikkert du finn døme på alle elementa i samtalane du skal analysere. Vel ut det som er mest relevant for analysen din.

Turtaking, overlapping og tilbakekoplingssignal

Turtaking handlar om kven sin tur det er til å snakke. Ein tur er når ein av deltakarane har ein eksklusiv rett til å snakke. Det vi seier når det er vår tur, kallar vi replikk. Eit turskifte er når turen går frå ein deltakar til ein annan. Eit turskifte kan oppstå til dømes når ei språkhandling tydeleg er fullført, når tonen ein bruker, indikerer at ein er ferdig med å snakke, ved bruk av påheng som "ikkje sant?", "då" og "eller kva?", eller når ein bruker kroppsspråket til å indikere avslutning av sin tur, til dømes blikkontakt. Neste tur kan bli tildelt ein av deltakarane, men viss ei slik tildeling ikkje skjer, er det fritt fram for deltakarane å ta ordet og starte på neste tur. Når det er berre to deltakarar i ein samtale, er det enklare å forstå kven sin tur det er til å snakke.

Overlapping er når to eller fleire deltakarar snakkar samtidig, det vil seie at dei snakkar i munnen på kvarandre. Overlapping kan skje ved turskifte viss ikkje neste tur er tildelt. Ofte gir den eine seg viss overlapping skjer, men overlapping kan òg føre til ein kamp om å få halde fram med å ha ordet.

Tilbakekoplingssignal er med på å regulere turskifte. Slike signal kan vere enkeltord som "ja", "jaha", eller ikkje-språklege lydar som "mhm", "hm" eller "he". Tilbakekoplingssignal kan ha som funksjon å signalisere at den som snakkar, kan halde fram med å snakke, eller som ei stadfesting på at ein følger med og forstår kva som blir sagt. Tilbakemeldingssignala kan seie noko om kor godt deltakarane i samtalen samarbeider.

Interaktiv dynamikk

Interaktiv dynamikk handlar om korleis samtalen blir til i eit dynamisk samspel mellom deltakarane. Her kan vi sjå på element som forhandling, initiativ og respons, reparasjon og samarbeid og konflikt.

Det skjer ei stadig forhandling mellom deltakarane i ein samtale. Ein replikk er ein reaksjon på den førre replikken, samtidig som kvar nye replikk og svar på denne er med på å drive samtalen vidare. Både initiativ og respons hos deltakarane er derfor viktige mekanismar i ein samtale. Nokre gonger kan det skje at vi ikkje forstår eller oppfattar det som blir sagt, og at vi derfor ikkje kan komme med ein relevant replikk. Då kan vi gå inn med det vi kallar reparasjon, som har som funksjon å gjere tydeleg det som blir sagt. Både avsendar og mottakar kan bruke reparasjon, til dømes i form av oppklarande spørsmål eller at ein legg til ekstra informasjon.

Nokre samtalar kan vere prega av konflikt, mens andre kan vere prega av samarbeid. Svennevig skil mellom det han kallar kooperative (samarbeidande) samtalar og konfliktuelle samtalar, og mellom samtalar som er symmetriske, og samtalar som er asymmetriske. I ein symmetrisk samtale er maktforholdet mellom partane så å seie likeverdig, mens i asymmetriske samtalar står den eine parten i ein sterkare maktposisjon. Konfliktuelle samtalar er prega av konkurranse, og dei kan vere både symmetriske og asymmetriske. På same måte kan òg kooperative samtalar vere både symmetriske og asymmetriske. Tabellen under viser døme på ulike typar samtaler.

Sekvensiell organisering

Sekvensiell organisering handlar om korleis replikkar i ein samtale tek omsyn til kvarandre. Vi følger ofte føreseielege mønster i samtalar, og vi har derfor ofte visse forventningar til respons på replikkane i ein samtale.

Avpassa par er replikktypar som ofte er føreseielege, og som opptrer i par. Det kan vere til dømes spørsmål–svar, helsing–helsing eller invitasjon–takk/avbod. Viss ein ikkje svarer det som er forventa i eit avpassa par, blir det lagt merke til i samtalen.

Presekvensar er innleiande sekvensar som blir følgde opp av hovudsekvensen. Det kan vere at ein gir litt informasjon først, før den eigentleg oppmodinga kjem. Viss ein av deltakarane i ein samtale til dømes skal spørje om ei teneste, kan ein presekvens vere at ein først introduserer temaet: "Du veit den hytta vår på fjellet. Det er ein del ting som må reparerast der til sommaren." Så kjem ein til hovudsekvensen: "Hadde du hatt moglegheit til å hjelpe til med litt snikring?" Presekvensar kan verke dempande og formildande og er mindre truande enn om ein gjekk rett på hovudsekvensen.

Emne

I institusjonelle og formelle samtalar er ofte emnet for ein samtale bestemt eller gitt på førehand, og deltakarane tek omsyn til dette emnet gjennom samtalen. Det kan til dømes vere ein samtale mellom lege og pasient eller ein foreldresamtale på skulen. I meir uformelle samtalar, derimot, er ofte ikkje emnet uttrykt spesifikt. I slike samtalar blir emnet eller emna forhandla fram mellom deltakarane frå tur til tur. Sjølv om emnet ofte ikkje blir uttrykt eksplisitt i uformelle samtalar, kan det skape reaksjonar viss nokon bevegar seg bort frå emnet.

Nokre emne er personorienterte, som vil seie at dei handlar om deltakarane sjølve. Vi finn personorienterte emne i samtalar der deltakarane kjenner kvarandre og har felles opplevingar og referansar. Situasjonsorienterte emne finn vi ofte i samtalar der deltakarane ikkje kjenner kvarandre frå før. Slike emne kan ta utgangspunkt i situasjonen ein er i, eller allmenne emne som politikk, sport eller vêret.

I uformelle samtalar vil overgangen mellom emna vere glidande, og vi ventar ofte til eit passande høve i samtalen med å få sagt det vi ønsker. Nokre gonger har kanskje tidspunktet for å komme med ein replikk passert, fordi emnet i samtalen har utvikla seg slik at det vi hadde tenkt å seie, likevel ikkje passar inn. Denne gradvise overgangen mellom emne er eit resultat av forhandlinga og samarbeidet mellom deltakarane i samtalen. Det kan føre til reaksjonar hos dei andre deltakarane viss ein plutseleg bringer inn eit nytt tema før det emnet ein snakket om i utgangspunktet, er avslutta.

Høflegheit

Høflegheit i ein samtaleanalyse handlar om korleis deltakarane tek omsyn til kvarandre i korleis dei uttrykker seg, slik at den sosiale relasjonen ikkje blir trua og ein ikkje taper ansikt. Ytringar som truslar og fornærmingar vil fort påverke relasjonen mellom deltakarane på ein negativ måte, mens omsynsfulle og omsorgsfulle ytringar vil ha ein positiv effekt på samtalen.

Når vi bruker høflegheitsstrategiar i samtalar, vil den vi snakkar med, kjenne seg vareteken og anerkjend. Vi kan til dømes bruke indirekte språkhandlingar, som betyr at det som blir ytra, må tolkast ut frå konteksten. Indirekte språkhandlingar kan ha ein dempande effekt, der vi førebur mottakar på det som er den eigentlege bodskapen. I staden for å spørje direkte om nokon kan hjelpe deg med ein søknad, kan du seie "å, eg synest det er så vanskeleg å skrive søknad". Ytringa er ein konstativ, men blir tolka som ein direktiv av mottakaren.

Ein annan høflegheitsstrategi vi kan nytte oss av, er at vi seier eksplisitt kva vi ønsker, samtidig som vi kjem med ein positiv kommentar til eller om mottakaren. "Kan du hjelpe meg med denne søknaden, du som er så flink med ord?" Slike høflegheitsstrategiar kan i nokre tilfelle bli oppfatta som smisking. Vi kan òg bruke negativ høflegheit, som betyr at vi respekterer grensene og handlefridommen til mottakaren. "Viss du har tid og moglegheit, hadde det vore veldig fint om du kunne sett på søknaden min. Men eg forstår det viss du ikkje kan, altså." Val av høflegheitsstrategiar kan fortelje oss noko om hensikta til avsendaren, og om strategiane fungerer slik at samtalen blir driven vidare og deltakarane kjenner seg anerkjende og varetekne.

I NRK-serien I heisen skal to personar snakke om tildelte tema. I dette klippet snakkar filosof Einar Øverenget og artist Silya Nymoen om kva dei er mest fornøgde med i livet. Sjå klippet og legg spesielt merke til turskifte, turtaking og bruk av tilbakemeldingssignal. Etterpå kan du lese kommentaren under klippet. Kommentaren tek utgangspunkt i turtaking og tilbakemeldingssignal i første del av samtalen.

Turtaking og turskifte

Etter at Øverenget og Nymoen har høyrt spørsmålet dei skal snakke om, er det ein pause før ein av dei tek ordet. Først gjentek Øverenget spørsmålet, mens Nymoen deretter kommenterer det at dei skal snakke om mange ulike tema. Det er ope kven som skal starte på det som er det eigentlege temaet for samtalen, og det er ein pause før Øverenget tek ordet ved 0.20.

Det skjer eit turskifte ved 1.08. Øverenget samanfattar det han har snakka om, og avsluttar ytringa med påhenget "då". Dette signaliserer at det kan skje eit turskifte, og Nymoen kan derfor ta ordet.

Vidare skjer det eit turskifte ved 1.43. Vi kan seie at turskiftet blir signalisert ved at Nymoens språkhandling blir avslutta, tonefallet ho bruker, og blikkontakten ho har med mottakaren. Desse signala fører til at Øverenget kan ta ordet og komme med replikken sin.

Tilbakekoplingssignal

Nymoen bruker mange tilbakekoplingssignal når Øverenget snakkar. Ho seier "hm" ved til dømes 0.26, 0.28, 0.38 og 0.41. Bruk av slike tilbakekoplingssignal hos mottakaren betyr her at ho lyttar og forstår, og på den måten stadfestar ho at Øverenget kan snakke vidare. Begge ler ved 0.54, noko som viser at det er ei felles forståing av det Øverenget seier.

Øverenget har blikkontakt med Nymoen ved 0.39 for å stadfeste at ho lyttar til og forstår kva han seier. Når Nymoen snakkar, seier han "ah" og nikkar med hovudet (1.14), og han seier "hm" ved 1.21, 1.27 og 1.34. Dette er korte, men samtidig effektive signal, fordi dei seier noko om at mottakaren aktivt lyttar og stadfestar undervegs. Dette gjer igjen at avsendaren kan drive samtalen vidare.

Skovholt, K., Landmark, A. M. D., Sikveland, R. O. & Solem, M. S. (2021). Samtaleanalyse: en praktisk innføring. Cappelen Damm.

Svennevig, J. (2020). Språklig samhandling. Introduksjon til kommunikasjonsteori og diskursanalyse. Cappelen Damm.

Vagle, W., Sandvik, M. & Svennevig, J. (1995). Tilnærminger til tekst. Modeller for språklig tekstanalyse. Landslaget for norskundervisning/Cappelen Forlag Akademisk.