Kvinnelege lovbrytarar møter andre fordommar enn menn

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: Anne Elisabeth Næss

I den såkalla englemakarsaka frå 1900, vart seks kvinner i Kristiania tiltalte for å ha drepe over tjue barn dei vart betalte for å ta vare på. Saka sjokkerte ålmenta, ikkje berre fordi det var ei grufull drapssak driven av økonomisk vinning, men òg fordi kvinnene tilsynelatande braut med den kvinnelege rolla si som omsorgspersonar.

Fleire forskarar argumenterer for at liknande fordommar framleis pregar media og rettsvesen.

‒ Interessa for "verkelege" historier og merksemda rundt straffesaker kan verke særleg stor i dag, men spesielle kriminalsaker har alltid oppteke befolkninga og vorte rapporterte om i media til kvar tid. Vi ville ha med dette historiske perspektivet, forklarer Line Norman Hjorth.

Hjorth er forskar i ålmenn litteraturvitskap ved Universitetet i Bergen. Ho meiner at englemakarsaka framleis er eit godt utgangspunkt når ein skal diskutere korleis kvinnelege forbrytarar blir oppfatta av offentlegheita.

‒ Englemakarsaka er relevant i dag fordi ho gjer tydeleg kor nært kvinna si rolla i samfunnet er knytt til dei brotsverka ho blir tiltalt for. Eg vil tru dette gjeld for korleis dei fleste kvinner møter rettsvesenet den dag i dag – på godt og vondt, seier ho.

Tradisjonelle kjønnsroller har ikkje lenger det same rotfestet som før. Likevel er vi kanskje ikkje så frigjorde frå dei som vi innbiller oss, meiner Hjorth.

‒ I alle fall lever og verkar dei i beste velgåande når visse handlingar og menneske skal vurderast av retten.

At kjønnsroller framleis speler ei rolle i korleis kvinnelege forbrytarar blir oppfatta, er eit syn som blir delt av kriminolog May-Len Skilbrei. Den dag i dag ser vi at saker i media om kvinner som gjer seg skuldige i overgrep mot barn ofte fokuserer mykje på kvinnene sjølve og personlegdommen deira. Dei bryt med forventningane våre til kvinner og kva slags kriminalitet dei kan gjere.

Kjønnsforskjellar kjem fram på fleire måtar når ein tek ein titt på kriminalstatistikken.

‒ Kvinner utfører langt færre kriminelle handlingar, og lovbrota dei gjer, er generelt sett mindre alvorlege, fortel Skilbrei.

‒ Sjølv når kvinner gjer dei same handlingane som menn, risikerer dei å møte andre reaksjonar. Dette har å gjere med førestillingane våre om korleis kvinner er. Valdsbrotsverk og grov økonomisk kriminalitet knyter vi vil det vi oppfattar som det mannlege, ifølgje Skilbrei.

‒ Ein kan seie at vi i noka grad har normalisert mannleg vald. Det er ikkje slik at vi aksepterer det, men vi har visse forventningar til det. Vald blir sett på som ein slags ekstrem maskulinitet, og det blir eit dobbelt normbrot når kvinner gjer det same.

‒ Småbedrageri og nasking er vel der kvinner er minst underrepresenterte. Narkotikakriminalitet er det òg ein del av, seier Skilbrei.

‒ Det har generelt vorte meir kvinneleg kriminalitet etter at kvinner vart ein del av rusmiljøa og narkotika vart meir utbreidd. I tillegg ser vi ein del saker med kvinner skulda for familievald.

Skilbrei meiner det er ei polarisering i korleis kvinnelege forbrytarar blir oppfatta av media og samfunn, men understrekar at vi manglar analysar av korleis forholda er i Noreg.

‒ Når det er snakk om meir alvorlege lovbrot der kvinner er sikta, ser vi frå utanlandsk forsking at dei ofte blir framstilte som medhjelparar eller offer, seier ho. Når det gjeld enkelte drapssaker, kan kvinna like gjerne bli sett på som hjernen bak.

‒ Så anten er dei sjølve offer som er tvinga med av menn, eller så er dei ekstra utspekulerte kriminelle, fortel ho.

Skilbrei forskar på korleis meir alvorlege lovbrot gjorde av kvinner blir omtalte i media.

‒ Kvar gong ei kvinne gjer seg skuldig i eit alvorleg lovbrot, hamnar det på framsidene. Når kvinner bryt lova, er det som regel ikkje sett på som kvardagskriminalitet, slik det gjerne er for menn. Det er meir nyheitsverdig når kvinner er kriminelle, seier ho.

‒ Ofte er sakene prega av eit personfokus ein ikkje så ofte ser i saker med mannlege forbrytarar. I Christoffer-saka såg vi til dømes at mykje handla om mora, som hadde late valden skje, i staden for om stefaren, som var den faktiske valdsutøvaren.

Forsvarar Frode Sulland seier at kvinner kan ha meir å spele på i retten. Sulland hevdar kjønnsrollene kan vere ein ressurs for forsvararane, som kan bruke ideen om at kvinner eigentleg ikkje er sånn for å få mildare straffer.

Grunnen til at lovbrot gjorde av kvinner ofte blir oppfatta annleis, kan knytast til stereotypien om kvinner som omsorgspersonar, meiner Hjorth.

‒ Rettsvesenet ville heller ikkje kunne vurdere enkeltsaker og individ dersom dei ikkje baserte seg på førestillingar om kva som er normalt og unormalt eller naturleg og unaturleg i ein gitt situasjon.

Hjorth viser til at det blir problematisk når spørsmålet om ein kvinneleg tiltalt er skuldig eller ikkje, blir påverka av førestillingar om ho er ei god mor og ein god omsorgsfigur eller ikkje. Slike vurderingar er ofte baserte på stereotype forteljingar som finst i kulturen vår.

‒ Forskarar peiker på at i tilfelle der kvinner blir tiltalte for drap, blir det ofte teke i bruk ei eksplisitt stereotypisering, seier ho.

‒ Ein ser gjerne på kvinnelege mordarar som forderva, unaturlege monster – altså arketypar – meir vonde enn nokon mann. Dette er ikkje berre fordi kvinnene har forbrote seg mot moralske og rettslege lover, men òg mot naturlova der dei er sette til å oppfostre og vere omsorgspersonar.

Det er ikkje uvanleg at kvinnerolla blir dregen fram i rettssaker, fortel Hjorth.

Det er mykje vi framleis ikkje veit om kvinnelege lovbrot, seier Skilbrei. Ho meiner det kan vere mørketal på lovbrot gjorde av kvinner.

‒ Statistikken er bygd på den kriminaliteten som blir registrert, understrekar ho.

‒ Det er openbert at kvinner gjer langt færre lovbrot enn menn, men samtidig er det tilfelle som ikkje blir politimelde. Her blir òg mykje av førestillingane våre forma. Det kan vere ulike tersklar for å politimelde lovbrot gjorde av kvinner enn lovbrot gjorde av menn, spesielt når det gjeld valdskriminalitet og seksuell vald.

Ifølgje Skilbrei er det mange gjettingar i korleis ein ser desse sakene, òg frå etterforskarane si side.

‒ I drapssaker mistenkjer ein ikkje automatisk enkja, mens enkjemannen som regel vil vere ein av dei første ein mistenkjer, påpeiker ho.

‒ Vi ser òg at menn som blir utsette for overgrep av kvinner, ofte vel å ikkje politimelde fordi dei er redde for å bli latterleggjorde eller mistrudde. Verken rettsvesen eller familie vil nødvendigvis tru på dei.

Skilbrei understrekar at det framleis manglar mykje empirisk forsking om kvinneleg kriminalitet i Noreg.

‒ Modellane vi har, kjem gjerne frå andre land. Drap har vi god statistikk på, sidan det ikkje finst massevis av uoppklara drap i Noreg, men på andre felt er det mykje vi ikkje veit. Det kan jo hende vi skil oss ut som eit såpass likestilt land, men vi manglar data per i dag.

Dette er ein forkorta og omsett versjon av artikkelen Kvinnelige lovbrytere møter andre fordommer enn menn på Kilden, kjønnsforskning.no.