Korleis kan ioniserande stråling påverke helsa vår?

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: NTB , Science Photo Library

Dei tre viktigaste faktorane som har innverknad på effekten av strålinga, er

• kor mykje energi det er i strålinga
• korleis energien blir avsett i cellene
• kva celler, organ eller kroppsdelar som blir utsette for strålinga

Kva effekt stråling har på biologisk materiale, er naturleg nok avhengig av kor mykje energi materialet tek imot. Denne storleiken fører vi opp i joule per kg, og han har fått eininga gray, Gy. Dette er ein reint fysisk storleik som ikkje tek omsyn til kvar strålinga har treft, og kva konsekvensar ho kan gi. Her skil vi ikkje mellom ulike strålingstypar og kva celletypar eller område av kroppen som blir trefte. Men dersom vi ser på ein bestemt strålingstype og ein bestemt celletype, vil strålinga vere meir skadeleg jo større energi ho har.

Som vi har sett, har ulike stråletypar ulik gjennomtrengingsevne. Dette heng tett saman med korleis energien i strålinga blir overført. Nedanfor ser du ein figur som viser forskjellen på gjennomtrengingsevna til gammastråling (til venstre) og alfastråling (til høgre).

Alfapartiklane er store og kolliderer med alt dei møter av atom og molekyl. Alle desse blir ioniserte, og vi får ei stripe der alle partiklane er ioniserte. Gammastrålinga spreier energien sin meir utover, og dermed får vi ikkje den tette klyngja av ioniserte partiklar.

Kroppen har faktisk veldig gode mekanismar for å reparere småskadar som ioniserte partiklar skaper rundt omkring. Men dersom konsentrasjonen av desse partiklane blir for stor, greier ikkje kroppen å reparere skadane som oppstår, og vi får merkbare helseeffektar. Derfor vil alfastråling som kjem inn i kroppen, gjere mykje større skade enn ein like stor dose gammastråling.

CC BY-NC

Bilete: NTB Scanpix, Science Photo Library

For å ta omsyn til at ulike stråletypar gir ulik skade, har ein innført storleiken sievert (Sv). Her har stråletypane ulik vekt: Gamma- og betastråling har vekt lik 1, mens alfastråling har vekt lik 20. Det vil seie at alfastråling er vurdert til å gjere 20 gonger meir skade dersom ho kjem inn i kroppen.

Kroppen inneheld mange ulike organ og celletypar. Det varierer kor lett dei blir skadde av stråling, og i tillegg er konsekvensen av skadane ulik. Derfor blir det i tillegg rekna ut ein effektiv dose som seier noko om kor stor skadeverknaden av strålinga kan bli. Her vektar ein organa ulikt. Kjønnskjertlane blir skadde lettast, og skade der gir i tillegg store konsekvensar ved at gena (som inneheld oppskrifta for alt som skal byggjast i kroppen) kan bli endra. Stråling som treffer kjønnskjertlane, tel derfor mest når vi reknar ut den effektive dosen.

Ifølgje Statens strålevern får ein person i Noreg gjennomsnittleg ca. 5 mSv (millisivert) per år. Denne strålinga kjem frå mange ulike kjelder. Figuren viser korleis dei fordeler seg i gjennomsnitt.

Det er viktig å hugse at bakgrunnsstrålinga er ein del av det naturlege livsmiljøet vårt, som vi er tilpassa til gjennom evolusjonen. I forskingsmiljøet er det mange som meiner at dosar under ein bestemt terskelverdi faktisk vernar mot kreft.