Plantar og næring

Alle plantar som har klorofyll, kan drive fotosyntese. Dei fleste av desse plantane er grøne. Men nokre artar, til dømes raudalgane, har andre fargestoff i tillegg til det grøne klorofyllet. Det gjer at dei ikkje ser grøne ut. Gjennom fotosyntesen kan plantane binde karbondioksid og vatn ved å bruke energien frå lyset. Dermed får dei tilgang til karbon, hydrogen og oksygen, slik at dei kan byggje opp karbohydrat.

Plantane får vatnet dei treng, ved at dei tek det opp frå jorda via røtene. Røtene absorberer vatn frå jorda gjennom små utvekstar som vi kallar rothår, og transporterer vatnet ut til cellene gjennom vedvevet (xylemet).

I vatnet finst det òg næringsstoff som plantane treng, løyste som ion. Næringsstoffa som plantane treng relativt store mengder av, blir kalla makronæringsstoff. Døme er nitrogen, fosfor og kalsium. Andre næringsstoff, som jern og sink, trengst i mindre mengder. Dei blir derfor kalla mikronæringsstoff.

Plantane bruker næringsstoffa til å byggje opp større molekyl, til dømes protein, DNA, RNA og klorofyll. Dei kan òg vere viktige for styringa av funksjonen til enkelte enzym, i osmoregulering eller som signalstoff.

Algar og mosar har ulike tilpassingar til vass- og næringsopptak. Algar lever i hovudsak i vatn og er dermed omgitte av oppløyste næringsstoff. Mosar manglar røter og består av berre eitt cellelag. Både mosar og algar manglar transportsystem og tek opp vatn og næringsstoff direkte gjennom overflata.

Dei fleste mosane er berre eitt cellelag tjukke, og storleiken på mosane blir avgrensa av at dei manglar eit effektivt transportsystem.

Nitrogen er eit viktig næringsstoff for plantane. Det inngår mellom anna som byggjestein i protein og DNA. Sjølv om lufta består av 78 % nitrogen, er ikkje dette næringsstoffet nødvendigvis så lett å få tak i for plantane. Plantane har ikkje moglegheit til å gjere nitrogengass frå lufta om til nitrogensambindingar som dei kan nyttiggjere seg, og har derfor utvikla ulike tilpassingar. Erteplantane inngår til dømes i eit symbiotisk forhold med nitrogenfikserende bakteriar som kan gjere nitrogengass om til biologisk tilgjengelege nitrogensambindingar.

Ei anna tilpassing for å få tak i næringsstoff er å inngå eit mutualistisk samliv med sopp. Når ein sopp veks i nærleiken av ein plante, kan dei tynne sopphyfane leggje seg rundt eller vekse inn i planterøtene og danne det vi kallar mykorrhiza. Både planten og soppen har nytte av dette: Planten får lettare tilgang på vatn og næringsstoff (til dømes fosfat, sink og kopar), mens soppen får glukose frå planten.

Sopphyfar er mykje tynnare enn planterøter. Derfor kan dei trengje inn i mindre porer i jorda og få tak i vatn og næringsstoff som elles ville vore utilgjengelege for planten.

Plantar som er parasittar, kan vere det anten heilt eller delvis. Dei som er 100 % parasittiske, manglar gjerne blad og har tynne stenglar. Parasittane trengjer inn i vertsplanten med små snyltetrådar (haustoriar) som veks inn i røtene til vertsplanten. På denne måten får parasitten tilgang til vatn og næringsstoff frå verten sin.

Kjøtetande plantar har ulike strategiar for å fange bytte. Plantar i soldoggfamilien har klistrete hår som insekt set seg fast i. Bladet kan òg krølle seg sakte rundt insekta. Å vere ein kjøtetande plante er ei tilpassing til å vekse i næringsfattige myrområde, og gir plantane tilgang til mellom anna nitrogen og fosfor.

Dyr som skaffar seg næring ved å ete plantar, blir kalla herbivorar. Plantane er tilpassa herbivorar anten ved at dei unngår å bli beitte på, eller at dei til ei viss grad toler å bli beitte på. Mange plantar unngår beiting ved å forsvare seg mekanisk med tornar, piggar eller ru og stive blad.

Plantar kan forsvare seg kjemisk ved å produsere giftige eller tungt fordøyelege stoff. Viss du har plukka løvetann, har du sikkert lagt merke til den kvite safta som piplar ut. Denne safta smaker bittert, og verken beitande dyr eller insekt er spesielt glade i denne smaken.

Genmodifiserte plantar for å hindre skadeinsekt

I USA har mais som er tilført eit gen frå ein bakterie, ført til at mange maisbønder har redusert bruken av eller heilt slutta å bruke insektmiddel. Samtidig har avlingane blitt større. Årsaka er at det innsette genet får maisen til å produsere eit stoff (Bt-toksin) som er giftig for dei skadelege insekta. Ein er klar over faren for at det kan oppstå resistens hos skadeinsekta, men det er enno ikkje påvist.

Andre plantar inngår i eit mutualistisk samliv med organismar som beskyttar mot herbivorar. Nokre stoff kan òg påverke plantar i nærleiken og setje dei i alarmberedskap.

Nokre plantar skil ut kjemiske stoff som hemmar veksten til andre plantar (allelopati). Mange framande planteartar som har blitt problematiske i naturen, har skaffa seg eit konkurransefortrinn i kampen om lys, vatn og næring ved at dei skil ut slike stoff.