Kjeldemakt

Gode kjelder er ein føresetnad for at media skal kunne fylle samfunnsoppgåva si og sikre tilgangen på vesentleg informasjon. Derfor har ikkje berre journalistane, men òg kjeldene, makt. Ver Varsam-plakaten pålegg journalistane å verne kjeldene sine og påpeikar at det er eit grunnleggjande prinsipp i eit fritt samfunn.

Samtidig må journalistane vere kritiske i valet av kjelder og kontrollere at opplysningar som blir gitte, er korrekte. I Ver Varsam-plakaten § 3.2 heiter det vidare:

Det er god presseskikk å tilstrebe bredde og relevans i valg av kilder. Vær spesielt aktsom ved behandling av informasjon fra anonyme kilder, informasjon fra kilder som tilbyr eksklusivitet, og informasjon som er gitt fra kilder mot betaling.

Dei fleste nyheitsredaksjonar abonnerer på redaksjonelt stoff frå eitt eller fleire nyheitsbyrå. I ein hektisk arbeidsdag blir slikt stoff ofte formidla vidare utan ytterlegare kjeldekritikk eller redaksjonell omarbeiding.

Vesteuropeiske og amerikanske nyheitsbyrå er i stor grad kjelder til informasjonen som blir vidareformidla i norske medium. Silinga av nyheiter som byråa gjer, og måten desse blir vinkla på, pregar i neste omgang måten vi oppfattar verda på.

Nyheitsmedia skjer ned på bemanninga. Samtidig veks det fram ein hær av informasjonsarbeidarar som tilbyr redaksjonane ferdige pakkar med stoff. Mens talet på journalistjobbar søkk, stig talet på PR- og informasjonsarbeidarar.

Kjeldene har i større grad vorte drivne mediestrategar. Derfor er det viktig at redaksjonane er kjeldekritiske slik at dei ikkje blir nikkedokker for dei som har pengar til å tilsetje eller leie inn profesjonelle medierådgivarar og PR-folk.

Ver Varsam-plakaten § 2.2 seier følgjande om journalistisk integritet:

Redaktøren og den enkelte redaksjonelle medarbeider skal verne om sin uavhengighet, integritet og troverdighet. Unngå dobbeltroller, verv, oppdrag eller bindinger som kan skape interessekonflikter eller føre til spekulasjoner om inhabilitet.

Politiske kjelder har alltid ein dagsorden

Når ein politisk medierådgivar tek kontakt med ein avisredaksjon, veit journalisten at vedkomande har ei sak som partiet ønskjer å setje på den politiske dagsordenen. Det kan gjere mottakinga noko lunken, og derfor er det viktig at medierådgivaren vinklar saka på ein måte som gjer ho attraktiv for media.

Eit grep er til dømes å la journalisten bli med på slep når politikaren besøkjer ei gammal dame på sjukeheim. Dama klagar over at beteninga ikkje har tid til å følgje henne på toalettet. Avisa får ei sak som vekkjer sterke kjensler hos lesarane, og politikaren får moglegheit til å snakke om eldrepolitikken til partiet.

Sentrale politikarar blir i dag kursa i mediehandtering. Her lærer dei mellom anna korleis dei skal unngå å svare på ubehagelege spørsmål, og korleis dei skal bruke minutta sine i TV-ruta til å hamre inn den viktigaste bodskapen som partiet har.

Kjelder med økonomiske interesser

Næringslivsaktørar har stor makt i det norske samfunnet. Næringslivsleiarar har spisskompetanse på sitt område. Media bruker dei derfor ofte som "ekspertkjelder", sjølv om mange utan tvil kan ha eigeninteresse i å framstille ei sak ut frå eit bestemt perspektiv.

Næringslivet har eit ønske om at bedrifter og produkt blir omtalte på ein positiv måte i media. Det byggjer omdømmet og aukar innteninga. Dei inviterer derfor gjerne media inn når dei vil ha dei gode nyheitene formidla, men kan gjere seg meir utilgjengelege som kjelder når dei blir utsette for kritikk.

Vi ser på eit døme frå 2017. Aftenposten intervjua Kjell Inge Røkke om prosjektet hans, World Ocean Headquarters: Kjell Inge Røkke: – Jeg vil gi tilbake til samfunnet brorparten av det jeg har tjent. Dette skipet er en del av det. (aftenposten.no).

Denne saka fekk Harald Sakarias Brøvig Hansen til å skrive eit debattinnlegg, som vart publisert i Aftenposten: Aftenposten og fortellingen om Røkkes ark (aftenposten.no).

PR-kampanjar og dritpakker

Ei anna kjelde med ikkje ubetydeleg makt er rådgivings- og produksjonsselskap som sel PR-kompetansen sin på konsulentbasis. Dei utarbeider informasjonsmateriell og kommunikasjonspakkar på vegner av oppdragsgivarar.

Det er ofte krevjande for redaksjonelle medium å undersøkje kjeldematerialet dei får tilgang til frå PR-byråa. Det krev spisskompetanse og god tid. Det hender derfor at slik informasjon blir formidla vidare utan grundig kjeldesjekk og kritisk perspektiv.

Her er eit døme frå 2019 frå nettavisa Kampanje: Innovasjon Norge beklagr PR-stunt: – Mente ikke å lure noen (kampanje.com).

Det er spesielt uheldig dersom informasjonen media formidlar vidare ukritisk, er såkalla dritpakker. Ein dritpakke er ei samling ufordelaktig informasjon om ein person eller organisasjon som har som formål å skade ein potensiell konkurrent, anten det er ein politisk motstandar eller eit konkurrerande selskap.

Det er eit viktig prinsipp i Ver Varsam-plakaten at redaksjonelle avgjerder skal byggje på uavhengig informasjonsformidling og fri tilgang til kjeldene. I dei fleste mediehusa er det derfor eit vasstett skott mellom den redaksjonelle og den økonomiske verksemda.

Medievitaren Sigurd Allern påpeikar likevel at aviser og kommersiell kringkasting òg er vareprodusentar på kommersielle marknader, og at dette i ein del tilfelle pregar valet av kjelder og måten kjeldene blir framstilte på. Kjendisar som kjelder generer til dømes mange klikk i ei nettavis, sjølv om nyheitsverdien er ganske laber. Det er i neste omgang talet på klikk som gjer nettavisa attraktiv for annonsørar.

Allern, S. (2001). Kildene og mediemakten. I M. Eide (Red.), Til dagsorden! Journalistikk, makt og demokrati (s. 273–303). Gyldendal akademisk.

Norsk Presseforbund (u.å.). Ver Varsom-plakaten. Henta 11. oktober 2021 frå https://presse.no/pfu/etiske-regler/vaer-varsom-plakaten/