Energi får noko til å skje
Energi er det som får noko til å skje: Når du skrur på telefonen, vil energi frå batteriet gjere at du kan sende meldingar med han. Når du slår på lyset, gir elektrisk energi lys og varme, og energien i maten du et, gir deg energi til alt du gjer i løpet av ein dag.
Kvar kjem energien frå?
Det meste av energien på jorda kjem opphavleg frå sola. Gjennom fotosyntesen lagrar planter energien i sollyset som glukose. Når vi et glukose, blir energien frigitt og kan brukast til til dømes rørsle. Energien vi får frå olje og gass, stammar frå sollys som vart lagra for fleire hundre millionar år sidan. Vi kan òg utnytte energien frå sollyset meir direkte ved å lage elektrisitet i solceller eller ved å varme opp vatn i solfangarar.
Kjerneenergi er ein type energi som ikkje kjem frå sola. Denne energien kjem frå ustabile atomkjernar. Når desse blir spalta djupt nede i jorda, kan energien lagrast som varme i jordskorpa.
Energikjelder
Det vi kan hauste energi frå, kallar vi energikjelder. Med energikjelde meiner vi energi som finst naturleg, som sol-, vind- og vassenergi, oljelager under havbotnen og kjerneenergi.
Tenk gjennom
Korleis kan energi lagrast i kjemiske stoff?
Korleis kan denne energien frigjerast igjen når vi har bruk for han?
Energiformer
Rørsleenergi (kinetisk energi)
Energien som ein gjenstand har på grunn av farten sin, kallar vi rørsleenergi eller kinetisk energi. Ein sykkel bevegar seg fordi vi tilfører energi når vi trør på pedalane. Eit anna døme er når lufta blir sett i rørsle når vi set på ei vifte i eit rom.
Potensiell energi (stillingsenergi)
Potensiell energi er energi som potensielt kan frigjerast og gå over til andre energiformer. Eit døme er vatn som er demt opp bak ein demning. Når vatnet i demninga blir sleppt ned i røyra ned mot energiverket, blir den potensielle energien frigjord, og han går over til rørsleenergi.
Andre døme på potensiell energi kan vere du som står på kanten av eit stupebrett, eller den kjemiske energien som ligg lagra i mat eller i batteri.
For å lettare kunne hugse kva potensiell energi er, kan du tenke på at dette er energi som ligg lagra og potensielt kan brukast til noko, på eit seinare tidspunkt.
Andre former for energi
Du har sikkert høyrt om mange andre former for energi òg. Dei fleste energiformer kan vi klassifisere som anten rørsleenergi eller stillingsenergi eller ein kombinasjon av desse to.
Energiform | Kva er det? |
|---|---|
| elektrisk energi | energi som kjem av elektriske ladningar som bevegar seg, og stillinga ladningane har seg imellom |
| strålingsenergi | potensiell energi som kan spreiast ved til dømes lys |
| kjemisk energi | potensiell energi som kjem av kjemiske bindingar |
| termisk energi (varmeenergi) | energi som kjem av rørslene til molekyl |
| lydenergi | trykkbølger i luft som får molekyla i lufta til å bevege seg |
| mekanisk energi | kombinasjon av rørsleenergi og potensiell energi |
Energi er konstant
Energi kan ikkje oppstå eller forsvinne, han kan berre gå over i andre former. Det betyr at den totale mengda energi er den same heile tida. Dette høyrest litt rart ut, vi har jo alle opplevde at vi ikkje har straum på telefonen, og det verkar dermed som om den elektriske energien har forsvunne. Det har han ikkje! Han har rett og slett gått over til andre former for energi: varmeenergi og lysenergi.
Tenk gjennom
Viss energi ikkje kan forsvinne eller stå opp igjen, kvifor er det då nokon vits i å spare på han?
Energikjeder – frå ei energiform til ei anna
Ei energikjede er ei oversikt over korleis energi blir overført frå ein gjenstand til ein annan, frå ei energikjelde og heilt til noko som får energien. Det at ein type energi går over frå ei form til ei anna, kallar vi ein energiovergang.
Film og oppgåver
Sjå filmen, og svar på oppgåvene etterpå
Oppgåver til filmen
Kva er energiprinsippet?
Kva energiformer blir omtalte i filmen?
Forklar korleis vassenergi kan vere både potensiell energi og rørsleenergi.
Lag ei energikjede med utgangspunkt i situasjonen i filmen.
Omgrep
- Energi
- er det som får noko til å skje.
- Energikjelde
- er noko vi kan hauste energi frå.
- Stillingsenergi (potensiell energi)
- er energi ein gjenstand har på grunn av stillinga/posisjonen sin.
- Rørsleenergi (kinetisk energi)
- er den energien ein gjenstand har på grunn av farten sin.
- Energikjede
- er ei oversikt over korleis energi blir overført frå ein gjenstand til ein annan.
- Energiovergang
- er når energi går over frå ei form til ei anna.
Kjelder
Bøe, M. V. (2022, 16. desember). Energi. I Store norske leksikon. https://snl.no/energi
Hofstad, K. (2023, 25. januar). Energiform. I Store norske leksikon. https://snl.no/energiform