Kven er samane?

Dette er ein ressurs der det er mogleg å jobbe tverrfagleg med fleire fag, først og fremst kroppsøving og samfunnskunnskap, men òg historie, religion og norsk. Programfag innan naturbruk, sal, service og reiseliv og språk 1 er òg aktuelle.

For å få ei betre forståing av samisk historie, kultur og tradisjon er det nødvendig å jobbe med temaet i fleire fag. For å setje seg inn i korleis det er å vere same i dag, må ein òg vite noko om historia og kva forhold samane har levd under tidlegare.

Fagartikkelen "Naturen i samisk kultur" kan òg brukast. Han er retta mot kroppsøving, naturbruk og sal og reiseliv.

• Reindriftssamane dreiv med rein og flytta seg etter flokken sin. Nokre samar driv framleis med rein, og i dag bruker dei reindriftsutøvarar til å gjete flokken. Det kan du lese meir om i emnet om reindrift.

• Sjøsamisk kultur har tradisjonelt sett bestått av fiske og gardsdrift. Sjøsamane hadde òg eit tett forhold til reindriftssamar som flytta til kysten på sommarhalvåret (dette blir kalla verdde eller verddevuohta).

• Fastbuande samar dreiv gard, men dei heldt òg på med jakt, sanking, duodji og fiske i elvar og innsjøar.

• Jakt, sanking og fiske og tilverking og sal av duodji har vore sentralt i alle dei samiske kulturane.

Tre samiske språk

Opphavleg har det vore ti ulike samiske språk. I dag blir berre tre samiske språk rekna som offisielle språk i Noreg. Dette er nordsamisk, sørsamisk og lulesamisk.

Det er store språklege forskjellar mellom nordsamisk og sørsamisk, faktisk så store at dei som kommuniserer på sørsamisk og på nordsamisk, vil ha store vanskar med å forstå kvarandre.

Nordsamisk er det største språket, og omkring 25 000 bruker språket aktivt i dag. Dette er berre eit estimat, då det er vanskeleg å finne nøyaktige tal på kor mange som kan og bruker språket. Sørsamisk og lulesamisk står i dag på Unescos liste over språk som er alvorleg trua. Les meir i fagartikkelen om samiske språk.

Samisk som majoritet eller minoritet

Språk er ein viktig del av kulturen. Det er annleis å vekse opp i ein del av Noreg der samisk er majoritetsspråk, enn å vekse opp på ein stad der samisk er eit minoritetsspråk. Der den samiske befolkninga er i minoritet, er ikkje den samiske kulturen ein like stor del av kvardagen, og det krev meir av den enkelte å halde på sin eigen kultur og sine eigne tradisjonar.

Fornorskingspolitikken

Mange samar er stolte av det samiske språket, og det er ein viktig del av identiteten deira. Slik var det ikkje for to generasjonar sidan. Mellom 1850 og 1960 hadde styresmaktene eit mål om å lage eit homogent samfunn. Samar, kvenar og andre minoritetsgrupper vart sett på som andrerangs borgarar. Alle skulle bli norske, og då måtte dei snakke norsk. På den tida trudde folk det var skadeleg for barna å lære seg både norsk og samisk. I dag veit vi at jo fleire språk du kan, jo enklare er det å lære seg nye.

På denne tida var det forbode å snakke samisk og å joike, og dei som hadde samisk som heimespråk, fekk verken snakke samisk eller lære seg å skrive samisk. Barna vart sende på internatskule frå dei var sju år, for å lære seg norsk. Der vart dei fysisk straffa om dei snakka samisk. Lærarane kunne berre norsk og ikkje samisk, for dei samiske barna var det motsett. Fleire samar vart tvinga til å skifte namn fordi ein måtte ha norsk namn for å kunne eige jord og ha andre eigedommar. Familiar slutta å bruke samisk som heimespråk. I staden prøvde dei å skjule at dei var samiske fordi dei vart sett ned på. Mange lét vere å fortelje barn og barnebarn at dei var samiske.

Før fornorskingspolitikken starta, snakka mange samisk langs den nordlege kysten av Noreg. I dag er det berre i indre delar av Finnmark at samisk er majoritetsspråket.

Fornorskingspolitikken er offisielt avslutta i Noreg. Likevel blir svært mange samar diskriminerte på grunn av den samiske bakgrunnen sin, så mange som ein av tre, ifølge ein studie frå 2019. Ei undersøking blant unge samar i 2021 viste at 60 prosent av dei spurde har opplevd fordommar mot den samiske gruppa si "veldig ofte" eller "ofte". Berre 5,2 prosent svarte "aldri" (Barne-, ungdoms- og familiedirektoratet 2022).