Operativsystem
Dei første datamaskinane var enorme og tok opp store rom. Desse hadde ikkje operativsystem. Programma som skulle køyrast, blei lasta inn og sette i gang manuelt. Desse maskinane kunne berre køyre eitt program om gongen, og programma som skulle køyrast, måtte tilpassast til den spesifikke maskinvara. Dette gjorde at eit program som var laga for éin maskin, ikkje ville fungere på ein annan utan store omskrivingar.
Etter kvart blei datamaskinane kraftigare, og det blei behov for å kunne køyre ulike program etter kvarandre automatisk. Det blei derfor laga programvare for å styre slik satsvis behandling (batch processing).
Seinare blei det mogleg å køyre fleire dataprogram samtidig. I tillegg kunne fleire brukarar samtidig kople seg til datamaskinen gjennom ulike terminalar. Dette danna grunnlaget for dei første operativsystema, som kunne styre ressursane i datamaskinen mellom fleire program og brukarar. Når operativsystemet handterte kommunikasjonen med tilkopla einingar som skrivarar, bandarkiv og liknande, blei det mogleg å lage program som kunne køyre på ulike datamaskinar (men som brukte det same operativsystemet).
I denne YouTubevideoen frå Crash Course kan du lære meir om utviklinga av operativsystem.
Dagens operativsystem handterer mange oppgåver, mellom anna sikkerheit, ressursprioritering, brukarstyring, einingsdrivarar, nettverk og brukargrensesnitt. I animasjonen under kan du sjå nokre døme på oppgåver som operativsystemet tek seg av i vanlege datamaskinar.
Det finst i dag mange ulike operativsystem som dekker ulike behov. Mange kjenner til Windows, macOS og Chrome OS, som blir brukte på stasjonære og berbare datamaskinar. Men mange andre einingar har òg operativsystem. Mobiltelefonar og nettbrett bruker til dømes hovudsakleg Android, iOS eller iPadOS.
Serverar bruker Windows Server eller ein av mange Linux-distribusjonar.
Mange system har ein innebygd datamaskin, og alle desse har eit operativsystem. Døme på dette er minibankar, infotavler på tog og buss, smart-TV-ar, medisinsk utstyr, bilar, fly, nettverksutstyr og smartklokker.
Dei ulike operativsystema er ofte tilpassa det spesifikke behovet dei skal dekke, men ofte har dei mykje kode og funksjonalitet til felles. Linux-kjernen er eit godt døme på dette. Han er lik på tvers av utstyr, anten det gjeld smartklokker, smart-TV-ar eller bilar. Forskjellen består i at ein legg ulik programvare saman med kjernen på utstyret og brukargrensesnittet vi bruker for å styre systemet.
Det er via brukargrensesnittet vi kommuniserer med datamaskinen og operativsystemet.
Kommandolinje (CLI)
Tekstbasert brukargrensesnitt var ein tidleg variant, og det blir framleis mykje brukt på serverar. Tekstkommandoar blir sende til datamaskinen via tastatur anten lokalt eller via terminalvindauge frå ein annan datamaskin. Datamaskinen utfører kommandoane og sender resultatet tilbake som tekst.
Tekstbasert interaksjon mot operativsystem og programvare tek tid å lære, men gir ofte fleire moglegheiter for detaljstyring enn grafiske brukargrensesnitt. Styring med tekst er òg lite krevjande for maskinvara. Det er spesielt praktisk på utstyr der prosessoren er svak, eller der ein ønsker å bruke mest mogleg av maskinkapasiteten til andre oppgåver, til dømes til å levere servertenester til brukarar.
Grafisk brukargrensesnitt (GUI)
Dei fleste er vane med at datamaskinar og mobiltelefonar har eit grafisk brukargrensesnitt. Vi kallar det ofte eit GUI (Grafical User Interface), og det gir oss moglegheit til å styre datamaskinen ved hjelp av datamus eller berøringsskjerm i tillegg til tastatur. Vi har ikon og kan køyre fleire program samtidig i kvar sine vindauge.
Allereie på 1960-talet eksperimenterte ein med grafisk brukargrensesnitt, men det var først på midten av 1980-talet at dei begynte å bli vanlege. Apple var tidleg ute med GUI til datamaskinane sine. Dei henta mykje inspirasjon frå Xerox, som hadde utvikla mange av konsepta som blei brukte for å lage eit GUI. Apple sin største konkurrent, Microsoft, lanserte Windows 1.0 i 1985, men det var først med versjon 3.0 i 1990 at Windows begynte å bli populært. Også andre operativsystem med grafisk brukargrensesnitt blei lanserte på denne tida, men Apple og Microsoft var dei to store, og dei eksisterer framleis.
Webgrensesnitt (Web GUI)
Mykje utstyr er i dag tilkopla nettverk og internett heile tida. Det har derfor blitt vanleg å fjernstyre både tenester og OS-funksjonar frå webgrensesnitt. Eit webgrensesnitt blir drive av webserveren på eininga og gir tilgang til å styre delar av eininga sitt operativsystem. Spesielt nettverksutstyr kan ofte fjernstyrast via webgrensesnitt.
Webgrensesnitt er som oftast utvikla for å gi brukaren enkel tilgang til å konfigurere og styre systemet, men dei manglar ofte moglegheit for detaljstyring. For å få full tilgang kan ein måtte kople seg til med terminal og bruke tekstkommandoar.