Religion og populærkultur – ei oversikt

Religion har alltid blitt formidla gjennom forteljingar, bilete, songar og tekstar. I vår tid ser vi at media serverer oss religion og religiøsitet i mange og nye former, og at dei ofte gjer dette på eigne premissar. Religion kan få preg av å vere underhaldning og forbruksvare, og kvar enkelt vel innhaldet hen er interessert i. Det er altså ikkje lenger berre familien og dei tradisjonelle institusjonane som avgjer korleis religion og moral blir framstilte – media og populærkulturen har i dag teke over delar av denne rolla. Denne prosessen kallar vi medialisering av religion.

Statistikken seier at vi over tid har blitt mindre aktive i tradisjonelle, organiserte trussamfunn. I dag blir mange kjende med religion først og fremst gjennom populærkulturen. For å bli kjend med religionsmangfaldet i vår tid, er det derfor òg viktig å sjå på korleis religion blir framstilt i populærkulturen.

Det som karakteriserer populærkulturen, er at han skal nå ut til massane, og at han stort sett er kommersiell: Nokon skal tene pengar på han. Ofte er det ungdommen som har best oversikt over siste nytt innan populærkulturen.

Når vi jobbar med religion i populærkultur, ser vi på religion på ein noko annan måte enn når vi studerer tradisjonell religion. Vi jobbar framleis med religiøse uttrykk, men det er likevel annleis å studere religion i populærkultur enn til dømes å studere ritar i Den norske kyrkja eller å undersøke synet på Gud i hinduismen. Då må vi finne ein definisjon på religion som dekker feltet vi jobbar med.

Tradisjonelt blir religion til dømes definert som "møtet med det heilage" (Rudolf Otto) eller som "tru på Gud eller gudar", men desse definisjonane dekker i liten grad det som er meint med religion i populærkultur. Vi skal derfor sjå på to forslag frå norske forskarar som har jobba mykje med religion i populærkultur:

• Ingvild Sælid Gilhus og Lisbeth Mikaelsson (2014) definerer religion som "kommunikasjon om og med hypotetiske, overmenneskelige vesener" (Gilhus, 2014, s. 10).

• Dag Øistein Endsjø og Liv Ingeborg Lied (2011) forstår religion som "et arsenal av forestillinger, handlinger, symboler og fortellinger som bidrar til at kulturelle uttrykk og ytringer plasseres i en kosmisk sammenheng" ( s. 18).

Den første definisjonen fokuserer på at karakterane i ein film, ein song, eit spel osb. kommuniserer om og med tenkte, overmenneskelege vesen. I ein film vil ein då til dømes kunne studere korleis karakterane omtaler eit overmenneskeleg vesen, og korleis dei kommuniserer med dette vesenet.

Den andre definisjonen beskriv i større grad kva kommunikasjonen kan bestå i, og kva funksjon dei ulike førestillingane, symbola, handlingane og forteljingane i eit populærkulturelt verk har: Dei er med på å sette personar og hendingar inn i ein kosmisk, altomfattande samanheng. Dei hjelper oss til å forstå korleis menneska, verda og universet heng saman i ei tenkt, populærkulturell verd.

I religionsvitskapen studerer ein religion og populærkultur frå eit tydeleg utanfråperspektiv. Det vil seie at forskarane beskriv populærkulturelle fenomen, men dei tek ikkje stilling til kva som er sant og rett i religiøs forstand.

Det kan vere mange gode svar på dette spørsmålet. Endsjø og Lied (2011) peiker på tre hovudgrunnar:

• Dei tradisjonelle religiøse forteljingane har handlingsmønster som lett kan danne grunnlag for nye forteljingar. Det kan vere forteljingar om kjærleik og svik, om heltedådar eller om kampen mellom det gode og det vonde.

• Religion gir òg innhald til historier der kjensler og fascinasjon speler ei sentral rolle. I katastrofefilmar til dømes ser vi korleis ein i møte med store kriser kan finne ut kva som er det aller viktigaste i livet. I møtet med apokalypsen ser ein korleis familie, vennskap og omsorg for andre blir det som verkeleg tel.

• Religiøse forteljingar kan gå imot vanleg, etablert logikk – til dømes kan ei jomfru bli gravid, eller havet kan dele seg. Forteljingane kan òg romme overnaturlege vesen som monster, fabeldyr, englar og demonar, og derfor fungerer dei godt som inspirasjonskjelder til nye vesen eller forteljingar. I filmar, tv-seriar og dataspel er overnaturlege vesen noko som kan skape både attkjenning og overrasking.

Bruk av religion i eit populærkulturelt verk

Ringdrotten (Ringenes herre) er ein roman av J.R.R. Tolkien som også har blitt filmatisert. Tolkien brukte flittig religiøse motiv i romanen og skapte eit fantasy-univers fullt av magi, fantastiske skapningar, heltar og skurkar. Det som driv historia framover, er kampen mellom det gode og det vonde.

Religion og populærkultur kan møtast på fleire måtar. Nokre forfattarar bruker heilt tydelege referansar til etablerte religiøse tradisjonar. Rick Riordan viser til dømes tydeleg til gresk, romersk og norrøn mytologi i romanane sine, og i den dystopiske romanen A Handmaid's Tale av Margaret Atwood er det brukt tekstar henta frå Bibelen.

Men sjølv om det er tydeleg kvar det religiøse innhaldet er henta frå, har begge forfattarane endra konteksten det blir brukt i. Atwood har teke tekstar frå Bibelen, og ho hevdar at alt som ho beskriv i romanen, har skjedd ein stad i verda, men det betyr likevel ikkje at hendingane i boka er knytte til kristendommen som vi kjenner han. Riordan på si side bruker element frå mytologiane og diktar vidare på dei. Hovudpersonane hans er til dømes "ukjende barn" av kjende gudar.

Englar er eit døme på overnaturlege vesen frå tradisjonelle religionar som er mykje brukte i populærkulturen. I både kristen og muslimsk kunst finst det ein rik bilettradisjon som framstiller englar. Samtidig ser vi englar i bruk som pynt i heimane til folk, som glansbilete, som ledd i kurs og terapiar, som figurar i reklame og som sentrale aktørar i filmar og seriar. Vår eiga oppfatning av englar er sannsynlegvis farga av både dei religiøse og dei populærkulturelle framstillingane.

Populærkulturelle verk kan òg vise til kosmiske samanhengar som ikkje er tekne direkte frå religionar, men som likevel kan ha eit preg av religiøsitet. Filmen Avatar med sin økospirituelle bodskap kan vere eit døme på dette. Økospiritualitet handlar om at naturen blir rekna som heilag, og at forholdet mellom menneske og natur bør spegle det guddommelege i verda.

I filmen er handlinga lagd til månen Pandora. Innbyggarane på Pandora, na'viane, har tette band til alt levande rundt seg, og religionsutøvinga deira er tett knytt til naturen. Livet på Pandora er i balanse. Menneska derimot har øydelagt jorda ved å tømme ho for alle ressursane, og no er dei på veg for å utnytte ressursane på Pandora.

Nokre meiner at denne filmen kan sjåast på som eit uttrykk for ein veksande og global "grøn religion", ein trend mot at vi i større grad jobbar saman for å redde jorda vår. Fanskaren som Avatar har fått i ettertid, gjer iallfall filmen til eit døme på korleis populærkultur kan forme om og formidle religiøsitet.

Vi ser òg døme på at populærkulturelle fenomen kan utvikle seg til religion. Mange har høyrt om jediisme, som hentar idégrunnlaget sitt frå Star Wars-universet til George Lucas, men der finst òg ein godt utvikla Tolkien-spiritualitet basert på bøkene til Tolkien, særleg Ringdrotten (Ringenes herre) og Silmarillion.

Fandom er ein annan del av populærkulturen som grensar tett opp til religion. Fans kan vere tilhengarar av alt frå artistar til fotballklubbar. Her er der gjerne kjensla av fellesskap og ekstase i møte med idola som blir trekt fram. Vi ser òg at det kan oppstå ein slags kult etter kjende personar. Eit døme på dette kan vere Iglesia Maradoniana (Maradona-kyrkja), starta som ein gag av tre argentinske fans av den legendariske argentinske fotballspelaren Diego Maradona i 1998. Påfunnet deira vart kjent og populært, og talet på medlemmar auka. "Kyrkja" har til dømes sine eigne ti bod – som sjølvsagt handlar om fotball og om Maradona.

Som vi har sett, blir religion både skapt og forma om gjennom populærkulturen. Vi ser at element frå tradisjonelle religionar blir brukte, men ofte på ein ny måte og i ein annan kontekst. Det kan føre til nyskaping av religion.

Når religiøse forteljingar og symbol blir brukte i populærkulturen, kan dette òg verke tilbake på dei tradisjonelle religionane og føre til at dei endrar seg. Dei populære førjulskonsertane er eit godt døme på korleis populærkulturen har komme inn i kyrkjene. Desse konsertane er eit døme på at endringane kan tene både populærkultur og trussamfunn.