Tradisjonell kunnskap

Tradisjonell kunnskap er kunnskap som er utvikla gjennom praktisk arbeid og erfaringar, og han er ofte overført frå generasjon til generasjon. I samisk kultur har tradisjonell kunnskap framleis stor betydning og er i utvikling den dag i dag. Denne kunnskapen finst i ulike typar praktisk arbeid som duodji, matlaging, hausting, reindrift, fiske og meir.

Før i tida var tradisjonell kunnskap heilt nødvendig for å klare seg – på nordsamisk blir ordet birget brukt om det å klare seg. I dag er tradisjonell kunnskap framleis heilt nødvendig i nokre næringar, og han er ein del av samisk identitet.

Tradisjonell kunnskap og naturvitskap

Tradisjonell kunnskap kan ikkje delast inn etter skulefaga, fordi han inkluderer både praktisk kunnskap, språk, skikkar og òg ein forteljartradisjon. Kunnskapen er ofte knytt til bestemde stader, det vil seie at kunnskapen er lokal. Derfor kan han variere frå plass til plass. På den måten skil han seg frå naturvitskapleg kunnskap som generaliserer kunnskap og finn universelle forklaringar. Det finst døme på at naturvitskapleg kunnskap spring ut frå tradisjonell kunnskap, til dømes om stoff i plantar med medisinsk verknad. I andre tilfelle kan det vere slik at det ikkje finst ei naturvitskapleg forklaring til den tradisjonelle kunnskapen.

Tradisjonell kunnskap blir ofte formidla og overført munnleg og gjennom arbeid, og kunnskapen inneheld både kunnskap og praktiske ferdigheiter. Ofte er ikkje den tradisjonelle kunnskapen nedskriven, i motsetning til vitskapeleg kunnskap. Likevel må ein ha mykje kunnskap om naturen. I samiske næringar som duodji, reindrift, landbruk, fiske og utmarkshausting finst det mykje tradisjonell kunnskap. Vi skal sjå nærare på eit døme, sennagras, og kva slags kunnskap om naturen som høyrer til dette arbeidet.

Suidnen – å lage sennagras

Tørka gras, sennagras, har blitt brukt til å halde varmen i fottøy både sommar og vinter, til dømes i skallar. Det er framleis vanleg å bruke det i dag, sjølv om det no finst mange former for varmt fottøy. I prosessen med å lage sennagras, suidnen, finst det mykje tradisjonell kunnskap som òg er naturfagkunnskap.

Artskunnskap

Først må ein vite kvar ein kan finne sennagraset. Sennagras veks i grunne område ved innsjøar og elvar. Ein må kjenne igjen og velje ut rett plante. Då må ein ha kunnskap om plantar. Den tradisjonelle artskunnskapen er ofte knytt til bruk og nyttiggjering.

Det er starr-artar som blir nytta, for det meste flaskestarr (Carex rostrata) og nordlandsstarr (Carex aquatilis). Starrarten som på norske heiter sennegras (Carex vesicaria) er ikkje vanleg å bruke. Starr kan vi kjenne igjen mellom anna på eit trekanta strå.

Tidspunkt for innsamling

Sennagraset blir skore mot slutten av sommaren når det har fått passe høgde, men vekstfarta varierer frå år til år. På samisk har ein eit ordtak for slike variasjonar, som seier at det eine året er ikkje det andre årets bror. Før i tida vart det sagt at sennagraset skal skjerast når månen er i ny, fordi graset då blir mjukare og sterkare.

Behandling

Graset skal så klubbast og bli slått og tørka før bruk. Når ein set graset inn i skallane, passar ein på at det blir mykje luft mellom grasstråa. Det er lufta som held varmen inne i skallen. Det same prinsippet blir brukt i varme klede og isolasjonsmateriale.

Meir om sennagras

Sennagras blir skore med ein sigd. Stenglane med aks, guojat, blir plukka bort, og graset blir knytt i knippe, bonjaldagat. Graset må klubbast med ei klubbe, šluppot, og mot ei spikarfjøl, heahkel. Då blir fibrane delte opp, og graset blir mjukare. Så blir det hengt til tørk ute eller i eit uthus. Etter at graset er tørt, blir det fletta eller tvinna – bilget. Då flettar eller tvinnar ein to knippe saman. Då blir det lett å lagre.

Når ein skal bruke graset, set ein det inn i skallen – dállastit. Då løfter ein på graset, dágget, for å få luft mellom stråa. Lufta held på varmen. Graset blir sett inn frå tå til hæl og held foten tørr og varm.

Respekt for naturen

Ein del av den tradisjonelle kunnskapen er å ha respekt for alt som finst i naturen. Når ein dreg ut for å skjere sennagras, er det til dømes ein skikk for mange å fortelje til plassen der ein skal hauste, at ein har komme, og kva ein har tenkt å gjere. Då får "innbyggarane" på plassen vite formålet ditt. Det finst mange fleire slike åndelege skikkar. Det er sjølvsagt ikkje mogleg å finne ei naturvitskapleg forklaring på slike skikkar, men dei er ein del av eit samisk natursyn. Det er ein måte å forstå sin eigen plass i heilskapen på og ha respekt for verdien av naturen.

Berekraftig utvikling

I dagens samfunn er omgrepet berekraftig utvikling sentralt, og tradisjonell kunnskap kan vere med på å fremme ei berekraftig utvikling. Berekraftig utvikling har tre aspekt: miljø og klima, sosiale forhold og økonomi.

Miljø og klima

Viss vi vurderer hausting og bruk av sennagras i samanheng med miljø og klima, så er sennagraset ein lokal, fornybar ressurs som blir broten ned i naturen etter bruk. På den måten er bruk av sennagras berekraftig.

Sosiale forhold

Det andre aspektet er sosiale forhold. Tradisjonell kunnskap er viktig for sosiale forhold, ved at han er med på å ta vare på samisk kultur, inkludert dei samiske språka.

Økonomi

Det tredje aspektet av berekraftig utvikling er økonomi. I samisk kultur er det viktig å klare seg med dei ressursane som finst i nærmiljøet, birgejupmi, og i dette ligg det òg ei økonomisk side.

Utmarkshausting og berekraftig utvikling

I dei to filmane nedanfor ser du døme på korleis berekraftig utvikling er ein del av utmarkshausting og reindrift.

Film: Naturen i samisk kultur (2:02)

Film: Samisk matkultur (7:43)

Meir om utmarkshausting og samisk matkultur

Du kan lese meir om utmarkshausting og samisk matkultur i artiklane Naturen i samisk kultur og Samiske mattradisjonar.

I ein av filmane såg du korleis reinblod kan brukast. I denne NRK-artikkelen finn du oppskrift på blodklubb og blodpannekaker.

• Kva slags tradisjonell kunnskap finst i nærmiljøet ditt og på heimplassen din?

• Kjenner de forteljingar, ordtak eller skikkar som fortel noko om eit samisk natursyn?

• Kva forskjellar og likskapar er det mellom tradisjonell kunnskap og naturvitskapleg kunnskap?

• Korleis kan tradisjonell kunnskap fremme berekraftig utvikling, tenker de?