Ioniserande stråling

Stråling er ioniserande når ho har nok energi til å rive laus elektron frå atom eller molekyl. Då får vi danna elektrisk ladde ion som er mykje meir reaktive enn dei opphavlege partiklane. Dette kan ha store konsekvensar for biologisk materiale, til dømes kan DNA-et i cellene bli skadt og forårsake kreft. Derfor er det svært viktig at vi skjermar oss for ioniserande stråling.

Grensa for kva strålingsenergi som er ioniserande, er ikkje skarp, sidan ionisasjonsenergien varierer med kva atom eller molekyl vi ser på. Det vi kan seie, er at UV-C og røntgen- og gammastråling alltid er ioniserande, mens UV-B og UV-A er meir i grenseland.

Forsking har vist at UV-B og UV-A kan forårsake skade i biologisk materiale utan å ionisere. Derfor blir heile UV-området inkludert i stråling som vi må verne oss mot.

Alfa- og betastråling frå radioaktive kjelder er svært energirike og er alltid ioniserande.

Ultrafiolett stråling

Her har du sikkert erfaringar sjølv. Solkrem med UV-filter stoppar effektivt både UV-A og UV-B i strålinga frå sola. UV-C treng vi ikkje å bekymre oss for sidan omtrent alt av denne strålinga blir stansa av ozonlaget i atmosfæren rundt jorda. Dette gjeld òg meir energirik stråling frå verdsrommet som treffer jorda sin atmosfære.

Røntgenstråling

Viss du tek røntgenbilete, til dømes hos tannlegen, blir du utsett for røntgenstråling. Då blir delar av kroppen som det ikkje skal takast bilete av, dekt med ei kappe av bly. Bly absorberer røntgenstrålane slik at du får minst mogleg stråling.

Stråling frå radioaktive kjernar

Ioniserande stråling dekker òg partikkelstråling, som alfa- og betastråling frå kjernen til radioaktive stoff. Denne strålinga er energirik og kan rive laus elektron frå atoma ho treffer.

Kva som skal til for å stoppe stråling frå radioaktive kjerner, varierer med stråletypen. Både alfa- og betastråling blir gradvis bremsa ved at dei kolliderer med partiklar dei møter på vegen.

Alfastråling

Alfastråling er størst, kolliderer raskt med mange partiklar og blir bremsa raskt ned. Det skjer i løpet av nokon centimeter i luft og nokre mikrometer viss alfastrålinga møter hud. Derfor vil ho ikkje trenge gjennom huda di. Sidan alfastrålinga inneheld mykje energi, vil ho gjere stor skade dersom ho likevel kjem inn i kroppen, som til dømes inn i lungene som radongass. Ventilasjon og tetting av kjellarmurar er nokre av tiltaka som kan hindre radongass i å trenge inn i huset frå grunnen.

Betastråling

Betastråling kan gå fleire meter i luft, men blir stoppa av eit tynt blylag. Sjølv om ho har høgare gjennomtrengingsevne enn alfastråling, inneheld ho mykje mindre energi og gjer mindre skade på biologisk materiale.

Gammastråling

Gammastråling er den stråletypen som er vanskelegast å stoppe. Gammastrålinga vil gå lett gjennom kroppen din og blir ikkje bremsa ned raskt sånn som alfa- og betastråling. Gammastråling vekselverkar på ulike måtar med partiklar ho møter. Det betyr at vi ikkje kan setje ei fast grense for rekkevidda. Eit koparlag på 1,3 centimeter stoppar halvparten av strålinga, og eit nytt lag på 1,3 centimeter stoppar halvparten av det igjen.