Kåseri og petit
Orda kåseri kjem av fransk causerie, som betyr lett, ledig samtale. Kåseriet er då også opphavleg ein munnleg sjanger og karakteriserer ein danna, lett samtale om litteratur, filosofi eller kunst.
Den første som brukte ordet kåseri om skriftlege tekstar, var den franske kritikaren Charles-Augustin Sainte-Beuve (1804–1869). Kåseria hans var forfattarportrett med litteraturkommentarar. Etter kvart blei kåseri ei sjangernemning for lette aviskommentarar om vitskap og kunst, med eit munnleg og samtalande preg.
Kåseri og petit
Dei trykte kåseria blei òg kalla petitar (fransk for liten), på grunn av skriftstorleiken desse tekstane blei sette med. I dag bruker vi framleis nemninga petit på korte, kåserande tekstar i aviser, mens ordet kåseri først og fremst karakteriserer den munnlege varianten, til dømes i radioen, i revyar og standup-show.
I skulesamanheng kallar vi òg skriftlege tekstar i denne sjangeren for kåseri. Meir presist burde vi kanskje kalla dei for manus til eit kåseri.
I eit kåseri forheld forfattaren seg til den verkelege verda – emnet er som oftast kvardagsleg eller dagsaktuelt. Språket er derimot prega av eit leikent og utforskande forhold til dette emnet. Ein kåsør kan leike med ord og uttrykk og alle slags språklege verkemiddel.
Humor og ironi
Emnet skal behandlast på ein lett og humoristisk måte. Derfor blir ironi eit viktig verkemiddel, og kåsøren bruker generaliseringar, overdrivingar, underdrivingar og andre verkemiddel som har ein humoristisk effekt.
Munnleg tone
I tillegg held kåsøren ein lett og munnleg språktone, til dømes gjennom enkel setningsoppbygning, kvardagslege ord og uttrykk eller slang.
Personleg og subjektivt
Eit anna typisk trekk ved kåseriet er den personlege tonen i teksten. Forfattaren er synleg, bruker gjerne eg- eller vi-form og rettar seg ofte direkte til mottakaren. Det er òg vanleg at kåsøren tydeleg viser at han har personlege synspunkt om emnet han tek opp.
Litt meir enn underhaldning
Ein god kåsør har fleire føremål med teksten sin: Han vil underhalde, men også vekkje ettertanke, og derfor er både form og innhald viktig. Målet er gjerne å få lesaren til å sjå på røyndommen med eit nytt og skeivt blikk.
Sjangerdøme
Maria Parr:
Kåserieksempel: Salomo, midtnormalen og eg
Linda Eide:
Familien som spela vekk jola
Tekstversjon
(Musikk)
(Kåsøren med tilgjord stemme:) "Familien som spela vekk jola", eit moderne skillingsdikt av Linda Eide. Det er forfattaren sjølv som les.
(Musikk)
Og det var vesle Lars ved ein speleautomat
som drøymde om sau og kålrabi på eit julefat.
Den tynne handa skalv og sveitten rann,
for jula kunne berre reddast om han vann.
Folk hamstra julemat og kassaapparata song.
Heime låg berre ein sundriven lottokupong.
Kjøleskapet var gapande tomt og nake,
ein einaste sursild låg der i ein eira lake.
Utanfor butikken fall julesnøen lett og var.
Lars stod og tenkte på sin eigen galne far.
Hadde han berre ikkje satsa alt på Gampegauten,
så hadde dei i det minste hatt pengar til julegrauten.
Men far lærte aldri av slikt,
det skjedde kvart år, det gjekk alltid likt:
Før jula satsa han alt på eitt kort,
hesten sprang seint, men pengane fort.
Snart ringde heile verda jula inn.
Lars hugsa mor si bøn: Vinn, Lars! Vinn!
Det var den siste mynten som skulle gi julematen,
etter ein klirrande lykketur i speleautomaten.
Lars tenkte på mor i det kalde huset.
Mor med det tomme kaffekruset.
Mor som hosta og heldt seg for bringa,
for helsa var skral etter eit liv med bingo.
Sju kveldar i veka, men ikkje om det nytta,
ho vann korkje pengar eller luksushytte.
Kvar gong lova ho vesleguten ei gåve,
men Lars låg og gret i den forlatne stova.
Han visste at tala var stygge med mor.
Ikkje ein einaste gong heldt ho ord.
Inkasso kom det på kvar einaste rekning,
men for mor var det alltid ei ekstratrekning.
Men no var huset ribba for alt som ein gong var.
Då banken drog med senga, ramla det for far.
Spelegjelda var høgare enn det høgaste fjell.
Berre slik kom dei nær Vårherre likevel.
Lars stod ved automaten, utarma og slapp.
Og heilt brått var det at pengestykket glapp,
ut i julegata trilla mynten,
under bilar, mellom julepynten.
Lars sprang etter og vrengde med auga.
Snart var vel tikroningane over alle haugar.
Då ville han aldri meir heim til ho mor.
Å, gjev han aldri var komen til denne jord!
Det var i postkrysset at ulykka var ute.
Linje 60 var for første gong i rute.
Ein diger buss og ein liten gut,
det såg ikkje akkurat vakkert ut.
Juleklokka kima då Lars blei plukka opp.
Den låg nokså spreidd, hans vesle barnekropp.
Men handa snøa ned og fann si eiga blaute seng.
Dei fann ho neste vår, attmed ein skinnande liten peng.
(Musikk)
(Kåsøren med tilgjord stemme:) Du har høyrt i original "Familien som spela vekk jola", eit moderne skillingsdikt. Det var forfattaren sjølv som las.