Verdsbilete i endring

Tilgang på kunnskap har gjennom historia ført til at menneska stadig har endra sin måte å forstå verda på. Banebrytande oppdagingar som teleskopet, mikroskopet og boktrykkarkunsten har bidratt til at overtru gradvis vart erstatta av kunnskap. Då Galileo Galilei gav oss eit nytt verdsbilete der vi ikkje var i sentrum, og Darwin viste oss at alle artar har eit felles opphav, fekk mennesket eit nytt syn på seg sjølv og sin plass i naturen.

Naturvitskapen sin metode går ut på å konstruere teoriar bygde på resultata av repeterbare eksperiment, målingar og observasjonar (Grøn, 2016). Resultat som peiker i same retning styrkar teorien, men det er ikkje mogleg å bevise ein vitskapeleg teori. Han kan berre motbevisast.

Til dømes er evolusjonsteorien bygd på ei enorm mengde kunnskap på mange område, og det er aldri funne noko som er uforeinleg med teorien (Wormnæss og Vistne, 1994).

Ærlegdom er eit absolutt krav i vitskapeleg arbeid. Forskarar må vere opne for kritikk og klare til å forsvare funna sine, ofte i heftige debattar som kan gå over fleire år. Det er viktig å forstå denne arbeidsmetoden for å forstå vitskapen (Bradal, 2012).

Motstykket til vitskapeleg arbeid er pseudovitskap og politisk argumentasjon der skråsikre påstandar kan serverast utan bevisføring.

Måten vi menneske forstår og forklarer verda rundt oss på, er prega av den kulturen, religionen, filosofien og vitskapelege teoriar som er aksepterte i samtida.

Copernicus var den første som oppdaga at sola var i sentrum, men han sørga for at dokumentasjonen ikkje vart publisert før sin død, og unngikk bråk. Galilei, som støtta Copernicus, vart betrakta som kjettar. Han måtte nekte for at sola var i sentrum for å berge livet, men kom aldri ut av husarresten som varte i 26 år. Andre vart avretta for påstandane sine som rokka ved den etablerte tru og lære.

Charles Darwin vart både latterleggjort og kritisert for teoriane sine. Boka Artenes opprinnelse vekte veldig oppsikt då ho kom ut i 1859. Det var særleg idéen om at apar og menneske skulle vere i slekt som vekte harme, fordi han braut med skapingssoga. Samstundes var det fleire vitskapsfolk som likte idéane hans og kjempa for at evolusjonsteorien skulle bli akseptert.

Kan du førestille deg kva for motstand legen Semmelweis (1818–1865) møtte då han påstod at legestudentane bringa med seg smitte frå obduksjonane, og forlangte at dei skulle vaske hendene før dei kom inn på barselavdelinga?

Det finst mange døme på at ny vit har blitt og blir møtt med hard motstand i nyare tid også.

Jumping genes

Genetikaren Barbara McClintock (1902-1992) klarte å påvise at gen kunne flytte på seg (jumping genes), og at gen kunne skruast av og på. Ho vart møtt med skepsis og ignorert, sidan funna hennar rokka ved datida si oppfatning av at DNA-et vårt er statisk. Seinare, i 1983, fekk ho Nobelprisen i fysiologi og medisin for oppdaginga av transposonar. Oppdagingane hennar la grunnlaget for epigenetikken, som gir oss stadig ny kunnskap om arvestoffet.

Den tause våren – Silent spring

Då den amerikanske biologen Rachel Carson i 1962 gav ut boka Silent spring, vart boka ein bestseljar. Carson beskreiv den øydeleggande effekten av plantevernmiddel, blant anna DDT, som hopa seg opp i næringskjedene. Kjemikalieindustrien gjekk raskt til motangrep. Dei framstilte ho som ein hysterisk amatør som ikkje hadde greie på det ho skreiv om, og dømte boka som ein sentimental overreaksjon basert på utdaterte, romantiske og feminine førestillingar om naturen.

Men Carsons forsking let seg ikkje tilbakevise. Ho etablerte føre var-prinsippet, og snart måtte politikarar, bedrifter og folk flest ta stilling til miljøvern. Arbeidet hennar vart grunnlaget og inspirasjonen for ein heil generasjon av miljøvernarar, og ho blir rekna som den moderne miljøbeveginga si mor.

Jorda og universet

Det finst enda nokon som hevdar at jorda er flat, og at bilete av den runde jorda frå verdsrommet er falske. Andre held fast ved det ptolemeiske verdsbilete der jorda er i sentrum av universet, mens sola og planetane går i baner rundt jorda. Blant dei mange verdsbileta som har eksistert og blitt forkasta, finst holeverdteorien. Der går livet føre seg på innsida av ei hol kule med sol, måne, planetar og stjerner som svevar i holrommet.

Det finst også ein alternativ teori til big bang-teorien. Teorien, som blir kalla Steady State, går ut på at universet har sett nokså likt ut til alle tider. Idéen vart utvikla omkring 1948, men har ikkje så mange tilhengarar (Madsen, 2010).

Kreasjonisme

Kreasjonistane hevdar at universet, verda og alt liv er skapt av ei guddommeleg makt, og fornektar at det har skjedd ein evolusjon kor artane har utvikla seg frå eit felles opphav. Nokon trur at skapinga skjedde i løpet av seks dagar for cirka 6000 år sidan.

Det er skapingssoger i mange religionar, og trua på skaping (kreasjon) dominerte til midt på 1800-talet, før vitskapen om evolusjonen vart kjend. Kreasjonismen oppsto i USA som ein motreaksjon på Darwins evolusjonsteori. Han fekk mange tilhengarar blant konservative fundamentalistiske kristne, men er også utbreidd innan islam og jødedommen.

I seinare år har kreasjonistiske synspunkt fått ny støtte blant konservative kristne, blant anna under nemninga Intelligent Design. Som illustrasjonen viser, står kreasjonismen sterkast i Tyrkia, USA og Aust-Europa, men har også tilhengarar i fleire europeiske land. No vil ein av Noregs rikaste bruke 15 millionar på å få skoleungdom til å avvise evolusjonsteorien.

Les om på nrk.no om Einar Rasmussen som blar opp for å motbevise Darwin sin teori.

Klimafornektarar

Nokon meiner at klimaet blir dominert av naturlege variasjonar og styrt av sola. "Klimarealistane" kjemper for å motbevise at klimaendringane er menneskeskapte, til tross for grundig dokumentasjon og tunge bevis frå 500 av verda sine ledande klimaforskarar frå 65 land. Klimarealistane er ikkje samde med FNs klimapanel om at utslepp av ${\mathrm{CO}}_2$ endrar klimaet dramatisk (Bru, 2018).