Vitskap og fornuft

I renessansen oppstod eit nytt borgarskap i dei italienske bystatane. Auka handel og større marknader gjorde at fleire i borgarskapet vart rike og kunne bruke den økonomiske makta si til å stille spørsmål ved og utfordre dei "vedtekne sanningane" til Kyrkja og maktposisjonane til kongane i Europa. Ideane i renessansen var å rette søkjelyset mot moglegheitene til enkeltmenneska, noko som er kjernen i humanismen. I tillegg gav mange rike borgarar økonomisk støtte til vitskapsmenn og kunstnarar. Protestantismens brot med pavekyrkja høyrer òg med i dette biletet av store endringar. Boktrykkjarkunsten på si side gjorde både reformasjonen og den vitskaplege revolusjonen mogleg.

I tida mellom renessansen og opplysingstida vart altså både konge og kyrkjemakt utfordra. Det skjedde gjennom ein vitskapleg revolusjon, gjennom humanismen med vekt på enkeltmennesket og gjennom reformasjonen. I tillegg kom eit økonomisk sterkare og meir uavhengig borgarskap som kravde politiske endringar; samfunnet skulle byggje på fornufta.

Ein viktig faktor som var med på å forme opplysingstida, var utviklinga av naturvitskapane på 1600-talet. Med naturvitskaplege metodar gjekk ein til verks for å forstå lovmessigheiter i naturen. Det fekk enorm betydning for teknologiutviklinga, og det vart gjort epokegjerande oppfinningar innan ei rekkje fag.

Tidlegare var naturvitskap ein kombinasjon av filosofi og teologi. Ein brukte fornufta kombinert med vedtekne teologiske sanningar om verda til å forstå korleis naturen fungerte. På 15- og 1600-talet vart det utvikla nye metodar for å forstå naturen. Ved å kombinere systematisk observasjon og eksperiment med logisk argumentasjon danna ein grunnlaget for den moderne naturvitskapen.

Allereie på 1500-talet kom den polske vitskapsmannen Nicolaus Copernicus fram til at sola var midtpunktet i universet. Denne oppfatninga (det heliosentriske verdsbiletet) var i strid med oppfatninga til Kyrkja om at jorda stod i sentrum, og at sola krinsa rundt jorda. Fleire av Copernicus' tilhengjarar og etterfølgjarar vart forfølgde og dømde av Kyrkja.

Men vitskapen slo likevel gjennom i fleire land. Det blir fortalt at på slutten av 1600-talet, såg den engelske vitskapsmannen Isaac Newton eit eple falle til jorda samtidig som han såg månen. Det var slik han fekk tanken om at det var dei same kreftene som trekte eplet mot bakken som heldt månen i bane rundt jorda. Om forteljinga er sann, veit vi ikkje, men det var Newton som først formulerte gravitasjonslovene. Newton studerte rørsle, lys og gravitasjon, og arbeida hans la grunnlaget for moderne fysikk. Han påpeika at dei same naturlovene gjaldt for heile universet. Newton visste at framgangen hans bygde på tidlegare vitskap, og skal ha sagt: "Viss eg har sett lenger, er det fordi eg har stått på skuldrene til kjempar".