Periodavuogádat - Naturfag (SF) - NDLA

Njuike sisdollui
Fagartikkel

Periodavuogádat

Periodavuogádat lea bajilgovva mii čájeha buot vuođđoávdnasiid mássá mielde, mii lassána. Go oahpásmuvat periodavuogádaga vuogádahkii, de sáhtát atnit ávkki dieđuin ja einnostit mo ávdnasat reagerejit nubbi nuppiin. Mii lea dát vuogádat rievtti mielde?
Oassi periodavuogádaga govvosis mas muhtin bierggas ovddasta guđege vuođđoávdnasa. Govva.
Govva: Jeppe Gustafsson / Begrenset bruksrett

Periodavuogádat

Buot vuođđoávdnasiin lea atomanummar mii vástida atomaváibmosa protovdnalohkui. Periodavuogádagas leat vuođđoávdnasat biddjon ortnetvurrui atomanummariid logu mielde. Go lohkat tabealla ovddasguvlui, de atomanummar lassána ovttain ovtta ávdnasis nubbái.

Periodavuogádat lea ávkkálaš go mii bargat ávdnasiiguin ja reakšuvnnaiguin, dan dihte go addá bájilgova vuođđoávdnasiid iešvuođain ja dahká vejolažžan buohtastahttit ovttaláganvuođaid ja erohusaid iešguđet vuođđoávdnasiid gaskkas. Go mii ipmirdit mo periodavuogádat doaibmá, de eat dárbbaš bajiloaivve oahppat juohke vuođđoávdnasa iešvuođaid.

Vuođđoávdnasiid atomamodeallat main elektrovdnagearddit leat sárgojuvvon gierdun, ja elektrovnnat leat sárgojuvvon čuokkisin. Vuođđoávdnasat leat ordnejuvvon dainna lágiin ahte buot vuođđoávdnasat main leat seamma ollu elektrovnnat olggumus gearddis, leat nubbi nuppi vuolábealde joavkkuin. Vuođđoávdnasat main leat seamma ollu elektrovdnagearddit, leat veallut buohtalaga. Illustrašuvdna.
Álkiduvvon periodavuogádat mii čájeha elektrovdnajuogu periodavuogádaga 20 vuosttaš vuođđoávdnasis. Oainnát go mii lea oktasaš buot ávdnasiin mat leat 2. joavkkus? Naba dat mat leat 15. joavkkus? Maid doaivvut leat periodavuogádaga vuogádat? Dán periodavuogádagas eai leat mielde joavkkut gaskkal 3-12. Dain joavkkuin leat dat vuođđoávdnasat maid mii gohčodit sisabidjometállan, ja dat eai čuovo dan "čáppa" vuogádaga olggošelektrovnnaid loguiguin, nu mo vuođđoávdnasat dain eará joavkkuin (váldojoavkkuin). Govva: Thomas Bedin / CC BY-SA 4.0

Mat leat periodavuogádaga joavkkut?

Vuođđoávdnasat mat leat seamma kolonnas ceaggut, dahket ovtta joavkku. Ávdnasiin mat leat seamma joavkkus leat sullasaš iešvuođat. Joavkkuin leat nummarat 1 rájes gitta 18 rádjái. Dat maŋimus siffar joavkonummaris vástida elektrovdnalohkui mii vuođđoávdnasis lea olggumus gearddis. Dán dieđu sáhtát atnit ávkin go árvvoštalat mo dat ávnnas reagere eará ávdnasiiguin.

Ovdamearka

  • Natrium lea joavku 1:is. Dat mearkkaša ahte natriumatomain lea okta elektrovdna olggumus gearddis.

  • Klora lea joavku 17:is. Dat mearkkaša ahte kloraatomain leat čieža elektrovnna olggumus gearddis.

sáhttit dalle einnostit ahte natrium ja klora sáhttet reageret nubbi nuppiin dainna lágiin ahte natrium addá eret ovtta elektrovnna klorii. Goappašagain šaddet dalle gávcci elektrovnna olggumus geardái, ja gávccešnjuolggadus lea ollášuvvan.

Natriuma ja klora atomamodeallat. Elektrovdna mii lea natriuma olggumus gearddis manná klora olggumus geardái gos šaddá bárran ovtta ovttaskas elektrovnnain. Illustrašuvdna.
Natrium addá ovtta elektrovnna klorii, ja goappašagat ollášuhttiba gávccešnjuolggadusa. Mo sáhtát dárkkistit ahte dat doallá deaivasa? Govva: Thomas Bedin / CC BY-SA 4.0
Muhtin joavkkuin leat sierra namat

Muhtin joavkkuin leat sierra namat mat sáhttet addit dieđuid iešvuođaid birra mat dan joavkku ávdnasiin leat.

joavkonamma periodavuogádagas

Joavku

Namma

Iešvuohta

1alkálimetállatreagerejit básalaččat (alkálalaččat)
2eanaalkálimetállatreagerejit básalaččat (alkálalaččat)
3–12sisabidjometallátleat metállat
17halogenat/sálteávdnasatávdnejit sálttiid (greikagielas halos, "sálti", "gen", "ávdnet")
18árvogássatgássat mat áibbas unnán reagerejit eará ávdnasiiguin

Mat leat periodat periodavuogádagas?

Vuođđoávdnasat mat leat seamma vealu ráiddus, dahket ovtta perioda. Ávdnasiin mat leat seamma periodas leat seamma ollu elektrovdnagearddit, ja perioda nummar lea seamma go geardelohku.

Ovdamearkkat:

  • Hydrogena lea perioda 1:is ja das lea okta elektrovdnageardi.

  • Kalsiuma lea perioda 4:is ja das leat njeallje elektrovdnagearddi.

Gos mii gávdnat metállaid ja ii-metállaid?

Periodavuogádat maid muitala leat go vuođđoávdnasat metállat, ii-metállat vai bealle-metállat. Metállat leat gurut bealde ja dahket stuorámus oasi vuođđoávdnasiin. Ii-metállat leat áibbas olgešbealde, ja bealle-metállat leat metállaid ja ii-metállaid gaskkas.

Bajilgovva buot vuođđoávdnasiin dan mielde leat go metállat, ii-metállat vai bealle-metállat.
Govva: Thomas Bedin / CC BY-SA 4.0

Gáldut

Pedersen, B. (2021, 27. desember). Periodesystemet. I Store norske leksikon. http://snl.no/periodesystemet

Universitetet i Oslo. (u.å.). Periodesystemet. Hentet 7. mars 2023 fra https://www.periodesystemet.no/

Guoskevaš sisdoallu

Fágaávdnasat
Kovaleanta čanastat

Kovaleanta čanastagas (elektrovdnabárračanastagas) atomat juogadit ovtta dahje eambbo elektrovdnabáraid.

Dán lea/leat čállán Thomas Bedin.
Maŋemusat ođastuvvon 2023-02-27