Seallavuoigŋan ja energiijavurken
Entsymat katalyserejit buot reakšuvnnaid nu ahte sáhttet goruda temperatuvrras dáhpáhuvvat. Máŋgga reakšuvnna bokte biebmoávdnasat ja oksygena nuppástuvvet karbondioksiidan ja čáhcin. Dasto luvvejuvvo ollu energiija. Jus seallat eai oaččo doarvái oksygena, de sáhttet seallat glukosa nuppástuhttet mielkesuvrin, muhto dalle luvvejuvvo arvat unnit energiija.
Aeroba seallavuoigŋan dáhpáhuvvá buot seallain min gorudis.
Boaldin gáibida oksygena, ja bázahusávnnasin ávdnejuvvo karbondioksiida ja čahci.
glukosa + oksygena → karbondioksiida + čáhci + energiija
C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O + energiija (eambbo go 30 ATP)
Seallat sáhttet boaldit sihke karbohydráhtaid, buoiddi ja proteiinnaid. Stuora oassi aeroba seallavuoigŋamis dáhpáhuvvá mitokondriijain. De luvvejuvvo ollu energiija, badjel 30 ATP buvttaduvvo. Deahkkeseallain leat ollu mitokondriijat dannego dain lea alla dárbu energiijii, vuostálasvuohtan dasa leat buoideseallat main lea unnán dárbu energiijii ja danne leat maid unnit mitokondriijat.
Anaeroba seallavuoigŋan dáhpáhuvvá deahkkeseallain mat eai oaččo doarvái oksygena. Boaldin ii geavat oksygena ja luvve arvat unnit energiija go aeroba seallavuoigŋan. Reakšuvnnat dáhpáhuvvet duššefal seallaid cytoplasmmas. Glukosa mollejuvvo dušše mielkesuvrin, mii dađi mielde čoaggana ja hehtte seallaid aktivitehta. Dan sivas seallat eai nákce doaimmahit anaeroba deahkkebarggu guhkit áigge.
glukosa → mielkesuvri + veaháš energiija
C6H12O6 → 2C3H6O3 + energiija (2 ATP)
Seallain leat erenoamáš energiijaguoddi molekylat mat leat oanehisáiggi vuorkkát energiijii. Daid doaibma lea sirdit kemiijalaš energiija ovtta molekylas nubbái sealla siste. Dat deháleamos dain lea ATP (adenosintrifosfáhtta). ATP siste lea energiija vurkejuvvon ja lea gárvvis geavaheapmái. Go sealla dárbbaha energiija, de ATP látnjejuvvo ADPii (adenosindifosfáhta) ja fosfáhttajovkui seammás go energiija luvvejuvvo:
ATP → ADP + fosfáhtta + energiija
ATP sáhttá veardidit unna báhtteriin mii lea láddejuvvon, ja ADP sáhttá ges veardidit guoros báhtteriin (ii laddejuvvon). ADP sáhttá oainnat láddejuvvot fas ATPii biebmoávdnasiid boaldima bokte mitokondriijain:
ADP + fosfáhtta + energiija → ATP
Guoskevaš sisdoallu
I dette forsøket skal du bruke en datalogger og lære om fotosyntese, celleånding, pH og karbondioksid løst i vann.
Fotosyntesa lea biokemiijalaš proseassa mas čuovgaenergiija nuppástuvvo kemiijalaš energiijii. Karbondioksiida ja čáhci nuppástuvvo sohkarin ja oksygenan.