Jođánis birrajohtin - fotosyntesa ja seallavuoigŋama dássedeaddu
Fotosyntesa
Jođánis birrajohtimis váldet šattut áimmus karbona karbondioksiida (CO2) hámis. Beaivvášenergiija vehkiin šattut nuppastuhttet CO2 glukosan fotosyntesas. Glukosa vurkejuvvo stearkalassan ja sellulosan šattuin. Dasto karbona sirdása elliide geat borret šattuid, ja karbona manná dieinna lágiin biebmogollosiid čađa. Dasa lassin váldá mearra ollu karbona CO2 hámis.
Seallavuoigŋan ja mollen
Seammás go karbona váldo, de maid karbona luvvejuvvo áibmui fas CO2 hámis seallavuoigŋamis ealli organismmain, ja jápmán elliid ja šattuid mollemis. Karbona luvvejuvvo maiddái metánan go dáhpáhuvvá dievasmeahttun mollen jekkiin ja eará nješšiin. Go eallit smirezastet, de luvvejuvvo metána go revgot ja maiddái baikkain.
Áiggi mielde váldo seamma mađe karbona fotosyntesas ja mearas go dat mii luvvejuvvo seallavuoigŋamis ja mollemis.
Hilljánis birrajohtin - fossila boaldámuša ávdnen
Hilljánis birrajohtimis ádjána karbona guhká johtit oktii birra. Go jápmán eallit ja šattut mollejuvvojit, ja lea unnán oksygena ja alla deaddu ja temperatuvra, de dat sáhttet nuppástuvvot fossila boaldámuššan nu mo olju, koalla dahje gássa. Dieinna lágiin karbona čatnat ádjána miljovnnaid jagiid, ja livččii ádjánan seamma guhká luvvet dán karbona lunddolaš proseassaid bokte.
Olbmo doaimmat váikkuhit birrajohtimii
Go boaldit fossila boaldámušaid, de ádjána dušše moadde sekundda luvvet karbona mii lea guhká vurkejuvvon, ja mii livččii geavahan miljovnnaid jagiid luvvejuvvot lunddolaš proseassaid bokte. Dát karbona livččii bisson eatnama vuolde ja mearrabotnis jus eat livčče roggan oljju, koala ja gássa.
Dálkkádatrievdamat
Go fossila karbona boahtá áibmogeardái CO2 hámis, de lassána CO2 konsentrašuvdna. Dát leat oassin olbmuid dagahuvvon dálkkádatrievdamiin.
Áhpesuvrun
Áhpi váldá maid ovtta oasi CO2 áimmus. Go ábit váldet eambbo CO2, de dat suvrot go CO2 čázis addá karbonasuvrri. Suvrát čáhci lea vahágiin organismmaide mat ellet kálkagaraid siste, nu mo korállat ja skálžžut.
Digaštallet
Váldet vuolggasadjin ovtta karbonatoma.
Ráhkadehpet eaŋkilis govvosiid, ja digaštallet mo dát atoma johtá birra ekovuogádagas.
Man gallii organismmas jurddašehpet atoma fitná go vánddarda?