Eallinvuohki

Máilmmi dearvvašvuođaorganisašuvdna definere buori dearvvašvuođa ná:

Dearvvašvuohta lea dilli mas lea ollislaš fysalaš, psykalaš ja sosiálalaš čálgu - ii dušše dilli mas ii leat buozanvuohta dahje vihki. (WHO)

Buorre dearvvašvuohta ii leat juoga mainna riegádat, dahje juoga maid sáhtát rehkenastit ahte dus lea olles eallinagi, muhto dat lea juoga maid du eallinvuohki buori muddui mearrida. Dan dihte lea dehálaš ahte oahpat guldalit goruda ja fuolahit iežat. Don leat iežat gorut, ja du gorut lea don. Dat mearkkaša ahte go du gorudis lea buorre dilli, de lea dus maid buorre dilli.

Norggas mis leat ollu válljenvejolašvuođat. Dát vejolašvuođat váikkuhit midjiide, ja leat mearrideaddjin min eallinvuohkái. Válljenvejolašvuođat addet variašuvnna, muhto ii du gorut leat vuogáiduvvon buot variašuvnnaide mat otná servodagas leat. Danne lea dehálaš diehtit ahte du válljejumiin leat váikkuhusat dearvvašvuhtii.

Min goruda sáhttá buohtastahttit mašiinnain mii bargá birrajándora, ja man čáhci ja moadde biebmoávdnasa jođihit. Go dan láhkái jurddaša, de ii leat ártet jus du gorut šliettaga go čohkkát jaska šearpma ovddabealde guhkit áigge, dahje go dan boaldámušas mii boahtá sisa, eai gávdno báljo dat biebmoávdnasat mat adnojit doalahit mašiinna jođus.

Fysalaš aktivitehta lea buot aktivitehta mii bajida váibmoravkima ja aktivere stuora deahkkejoavkkuid. Das leat mielde buot fysalaš barggut, lášmmohallan, valáštallan, stoahkan, hárjehallan ja lášmmohallanfága. Jeavddalaš fysalaš aktivitehta váikkuha buoret moktii, buoret varrajohtui, gievrrat váibmui ja stuorát dehkiide. Jus lea aktiiva earáiguin fárrolaga, de šaddá maid sosiálalaš.

Raba gova ođđa siiddus

CC BY-NC

Govva: Science Photo Library

Hárjehallan addá návccaid. Olmmoš vásiha ollu - sihke oainnu, hája ja gulu bokte. Ja go foarbma buorrána, de don vásihat ahte hárjehallan maiddái addá návccaid árgabeaivvis eará bargguid bargat. Lášmadis olmmoš gierdá eambbo, sihke fysalaččat ja psykalaččat.

Unnán fysalaš aktivitehta lasiha riskka buoidut. Buidodat sáhttá mielddisbuktit unnit fysalaš aktivitehta, go šaddá losit čađahit, mii fas mielddisbuktá eambbo buidodaga - šaddá heajos gierdun. Olbmot geat eai leat aktiiva, eai beasa vásihit daid návccaid maid hárjehallan addá, ožžot unnit deahkkemássa ja heajut varrajođu.

Oađđin lea okta vuđolaš dárbu ja áibbas dárbbašlaš vai don ja du gorut besset bosihit, vuoiŋŋastit ja sollet jurdagiid maŋŋil dilihis árgabeaivve. Go oađát, de geahppánit streassahormonadásit gorudis, ja ávnnasmolsun vuoiŋŋasta.

Man ollu galgá oađđit rievddada olbmos olbmui, muhto ráva nuoraide lea 8-10 diimmu jándoris. Jus golaha ollu áiggi eahkes neahttabreahtas, PC:s, TV:s dahje mobiltelefuvnnas, de sáhttá váttis sihke geargat seŋgii mannat ja nohkkat. Čuovga mii boahtá šearpmas muosehuhttá oađđinhormona melatonina buvttadeami ja dagaha ahte ii šatta nu váibbas eahkes.

Oađđimis lea čavgadis oktavuohta jánddorritmmain, ja min siskkáldas diibmu muitala ahte galgá ihkku oađđit ja beaivet gohcit. Lea stuora mearkkašupmi du iešdovdui, olahussii ja dearvvašvuhtii ahte lea buorre dássedeaddu gaskkal oađđima, fysalaš aktivitehta ja vuoiŋŋasteami.

Ollusat dovdet ahte árgabeaivvis lea dilihisvuohta. Lea ollu maid galgat ollet. Máŋgga guovllus biddjojit vuordámušat midjiide. Muhtimat fertejit váldit ollu ovddasvástádusa. Muhtimiin leat stuora vuordámušat alcceseaset. Muhtimat vásihit oktonasvuođa. Muhtimat rahčet oađđinváttisvuođaiguin dahje váibbas dovdduin. Ollusat maid válljejit álohii leat olámuttos earáide mobiltelefuvnna bokte. Dalle lea váttis botket eret olggobeal máilmmi ja bállet leat jaskavuođas.

Streassa lea suddjenmekanisma mainna gorut ráhkkana hástáleaddji dilálašvuhtii, ja olmmoš nákce geavahit lassi fámu dalle go dárbbašuvvo. Lea áibbas lunddolaš váibat go lea garrasit bargan ja dalle lea dárbbašlaš vuoiŋŋastit. Go eat vuoiŋŋas, dahje ain leat váibasat go leat vuoiŋŋastan, de dat sáhttá leat streassa mearkan mii ii leat dearvvašlaš.

Garra streassa dahje menddo guhkes áigge streassa sáhttá dagahit buozanvuođa. Streassa buktá áinnas negatiiva dovdduid nu mo balu ja lossamiela, ja dát dovddut dagahit hormonavuogádagaid gorudis aktiivan. Dát sáhttá mielddisbuktit stáđismeahttun dovdduid, čierrundárbbu, váilevaš konsentrašuvnna, oađđinváttisvuođaid, čoavjebákčasa ja oaivebákčasa.

Muhtimat geavahit alkohola vuohkin bosihit dahje "vajáldahttit" váttisvuođaid. Jierbmi šaddá fuollameahttun alkoholain. Dat dahká sorjevašvuođa - mii mearkkaša ahte sáhttá darvánit dasa. Dalle olmmoš ii nagot stivret šat iežas geavaheami. Olbmuin geat boasttut geavahit alkohola lea várra ahte vaháguvvet heakkadehálaš orgánat nu mo vuoivvas ja vuoiŋŋamaččat.

Earát ges borgguhit ja snuvssejit dovdan dihte gullevašvuođa ja oadjebasvuođa ustibiiguin. Dát ii leat buorre varrajohtui ja vuoiŋŋahatbohccái. Gilggodan bánit, billahuvvan libardanguolggat vuoiŋŋahatbohccis, heittot vuoibmi, KOLS, váibmo- ja varrasuotnadávddat ja borasdávda leat áigeguovdilis vahágat ja buozanvuođat mat bohtet borgguheamis ja snuvssain. Lea maid sosiálalaš ja ekonomalaš noađđi.

Badjelmearálaš beroštupmi rievttes eallinvuohkái ja dearvvašlaš borramii gohčoduvvo ortoreksiijan. Ortoreksiija ii leat diagnosa, muhto karakteriserejuvvo muhtin lágaš borranváddun. Go jurdagat, dovddut ja dagut mat gullet borramuššii, gorudii ja deddui čuhcet eallinárvui ja dábálaš doaimmaide árgabeaivvis, de dat kategoriserejuvvo borranváddun.

Borramuš, hárjehallan, deaddu, deahkkemássa ja oláhusat ožžot badjelmeare fuomášumi mii dagaha ahte jurddahanmálle ja beroštumit gáržot. Go ii bora njálgáid, ii geavat áiggi olbmáiguin ovttastallat ja hárjehallá vaikko goas jándoris, de sáhttá boađus baicca juste nuppe ládje.

Muhtimat geavahit vel lassin dálkasiid oažžut eambbo deahkkemássa ja sávrodaga. Dát sáhttá njulgestaga leat vahágiin dearvvašvuhtii ja addit noađuhanvahágiid badjelmeare hárjehallama geažil. Sáhttá maid doalvut eará borranváttuide nu mo anoreksiijai ja bulimiijai.

Raba gova ođđa siiddus

CC BY-NC

Govva: Mimsy Møller

Stađuhisvuohta ja unnán sosiála eallinvuohki sáhttet dagahit streassalágáš dilálašvuođaid gorudii. Lea dehálaš gávdnat dássetvuođa gaskkal aktivitehta ja vuoiŋŋasteami, seammás go boradeapmi berre leat sosiála ja lotkat.