Karbohydráhtat
Karbohydráhtat leat min deháleamos gáldot energiijii. Karbohydráhtaid oažžut šaddoborramušain nugo pastain, buđehiin, sohkkariiin ja láibbiin.
Karbohydráhtaid juohkit golbman joavkun:
- monosakkariiddat
- disakkariiddat
- polysakkariiddat
Monosakkariiddat – ovttageardáneamos karbohydráhtat
Glukosa (viidnemuorjesohkar)
Šattut ráhkadit glukosa čázis ja karbondioksiiddas fotosyntesa bokte beaivváža energiijain. Šattut jorahit de maŋŋel glukosa eará huksenávdnasiidda. Glukosa gávdnat honnegis, sohkareaddji murjjiin ja šaddosiin.
Fruktosa (šaddossohkar)
Muhtin eará dábálaš monosakkariida, fruktosa, ávdne viđešrieggá. Fruktosa addá honnegii, šaddosiidda ja murjjiide sohkareaddji mágu.
Galaktosa
Galaktosa lea monosakkariida mii lea oassin laktosas (mielkesohkar), ja mii dasto gávdno mielkebuktagiin. Galaktosa maiddái ávdne guđešrieggá.
Disakkariiddat – guokte monosakkariidda oktiičadnon
Sukrosa (dábálaš sohkar)
Sukrosá buvttaduvvo sohkarruohttasis dahje sohkarbohccis. Náláštuhtton sohkar maid mii oastit, lea buhtistuvvon iešguđetlágan proseassaid bokte. Sukrosa lea seagáš glukosas ja fruktosas.
Laktosa (mielkesohkar)
Laktosa gávdnat mielkkis ja mielkebuktagiin. Laktosa lea seagáš monosakkariiddain glukosa ja galaktosa. Laktasa entsyma dahká ahte laktosa látnjá sáhppasiin (birasčoliin).
Buot olbmuin lea njuoratmánnán laktasa. Sis guđet máttut leat Davvi-Eurohpas, lea ain rávisolmmožin laktasa. Eatnašat earát masset dán entsyma ollásit dahje muhtin muddui golmma-njealji jagi rájes, dalle go dábálaččat eat šat dárbbat čižžemielkki.
Maltosa (máltasohkar)
Maltosa ávdnejuvvo go iđut ihtet gordnái (go stearkalas mollejuvvo). Dat adno vuollaga vuoššamii ja gávdno dasto vuollagis ja máltacohkodagas. Maltose lea seagáš guovtti glukosamolekylas.
Polysakkariiddat – ráiddut monosakkariiddaiguin
Stearkalas, glykogena ja sellulosa leat ovdamearkkat polysakkariiddaide. Buot dat leat guhkes ráiddut monosakkariiddas glukosa (poly mearkkaša «máŋga»), muhto dat leat oktiičadnon iešguđetládje. Dat áddá molekylaide iešguđetlágan hámi, mas lea ollu dadjámuš iešvuođaide ja doaimmaide mii dain lea.
Stearkalas – šattuid karbohydráhtavuorká
Stearkalas lea vuosttažettiin šattuid deháleamos eallámušvuorká ja sisttisdoallá gaskal 100- 1000 glukosemolekyla. Dat gávdnojit valljit ruohttasiin, šattuin (buđet, rušpi jna.) ja siepmaniin. Gordni ja gordnebuktagat, buđehat ja ruotnasat leat min deháleamos gáldot stearkalassii. Stearkalas ii leat baljo luvvil galbma čázis. Liegga čázis bohtánit stearkalasgortnit ja njammet ollu čázi alcceset. Dat dagaha daid geahppaseabbon suolbmudit ja suohkuda čáhceluvvadusa.
Njálmmi čolggas ja čoavječolggas gávdno amylasa entsyma. Dat látnjá stearkalasa disakkariidan maltosa. Mii sáhttit čájehit lea go juoga mas stearkalas, go šaddá alitivnnágin jus dasa lasiha jode.
Glykogena – elliid karbohydráhtavuorká
Glykogena lea polysakkariida mii dušše gávdno elliid gođđosis, vuoivasis ja dehkiin. Molekyla lea stearkalasa sullii, muhto lea nannoseappo surggiiduvvon ja sisttisdoallá eanet glukosaovttadagaid (33 000–60 000).
Glykogena lea elliid vástádus stearkalassii. Karbohydráhtat maid eallit eai boaldde dalán, vurkejuvvojit glykogenan. Gorut viežžá eallámuša dain vuorkkáin go manná guhkes áigi borramiid gaskkas.
Sellulosa – glukosa ráiddut mat eai leat surggiiduvvon
Sellulosemolekylat leat guhkes glukosaráiddut mat eai leat surggiiduvvon. Molekylagihput čadnojit oktii sellulosasárrasiidda hydrogenčanastagaiguin. Sellulosasárrasat leat stárgasat ja gullet deháleamos oassái šaddoseallaid seallaseainnis.
Sellulosa earrána dain eará polysakkariiddain dainna lágiin ahte olbmuid suolbmudankanála ii sáhte sáhte mollet čanastagaid glukosamolekylaid gaskkas ja ávkkástallat energiijas. Sellulosasárrasat johtet dan geažil suolbmutkeahttá čađa čoali. Mii berret goitge borrat borramušgálvvu mat sisttisdollet vissis mađe sellulosasárrasiid, dannego sárrasat stimulerejit ja buhtistit čoliid. Dat eastadit muhtin dávddaid. Sellulosasárrasat gohčoduvvojit borramušgálvosárasin.
Elliid čoliin, daid geat suinniid borret, ellet mikroorganismmat mat sáhttet látnjat sellulosa monosakkariiddaide. Ealli sáhttá de váldit daid monosakkariiddaid varrii.
