Mihtideapmi, sturrodagat ja ovttadagat - Naturfag (TP) - NDLA

Fagartikkel

Mihtideapmi, sturrodagat ja ovttadagat

Mii geavahit mihtideami buotlágan oktavuođain. Muhtomin lea doarvái sulaid mihtidit, muhto dávjá lea dárbu dárkilis ja luohtehahtti mihtuide. Eat várra sáhte leat 100% sihkar ahte mihtideapmi lea áibbas riekta, muhto mis lea dárbu diehtit mat boasttuvuođaoasit sáhttet leat.

Video: Einar Berg, Tor Magnus Hansen / CC BY-SA 4.0

Mihtideamit

Guoros lihtteviehkat alit duogáža vuostá. Govva. — Go lihtteviehkagis lea dássedeaddu, de leat mássáin goabbat lihtis seamma deaddu ja de lea dain maid seamma mássá. Govva: Corbis, NTB scanpix / CC BY-NC-SA 4.0

Mihtideapmi mearkkaša gávdnat muhtin lohkogovvádusa das mii mihtiduvvo. Dat boarráseamos vuohki mihtidit dáidá leat lohkan, ja lea árvvusge maid dat vuohki mihtidit maid mii ovddemus oahppat ja geavahit eanemus.

Áigá ovdal min áigerehkega čuožžilii dárbu mihtidit eanaareálaid ja šattu mahtodaga. Lihtteviehkaga tevnnega leat gávdnan máŋga duhát jagi boares egyptalaš čállosiin. Diekkár viehkagiid geavahedje várra čikŋageđggiid, siepmaniid ja gortni vihkket. Dáppe lea lihtteviehkat leamaš geavahusas badjel duhát jagi.

Buot oastin ja vuovdin eaktuda ahte gávppšeami oktavuođas lea ovttaoaivilvuohta mo hivvodaga galgá mihtidit ja árvvu rehkenastit. Dalle lea stuora ovdamunnin ahte leat ovttaiduhttojuvvon mihtidanvuogit ja mihttoovttadagat.

Sturrodagat ja ovttadagat

Dat golbmá mihttára čájehit ahte čáhci galbmo 0 Celsiusgrádas, 32 Fahrenheitgrádas ja 273 Kelvingrádas. — Grádamihtut main mihtida Celsius, Fahrenheit ja Kelvin. Govva: Kristin Bøhle / CC BY-SA 4.0

Leat go goassege eahpidan ahte deaddu lea riekta, dahje jorbbodan go gaska lea čilgejuvvon eaŋgalas miles ektui, dahje sturrodat addojuvvon dumáid mielde? Ii ge dáidde leat nu álki árvvoštallat mearkkašumi 12° Fahrenheitas jus dušše leat hárjánan celsius-grádaide.

Dárbu mihttoovttadagaide maid sáhttá buohtastahttit lea oinnolaš, ja mii vuordit ahte kilo deaddá seamma juohke sajes. Riikkaidgaskasaš ovttasbarggu bokte oaččuimet 1875:as SI-systema, mii sihkkarastá seamma ipmárdusa ja definišuvnna čieža vuođđomihttoovttagaide vuođđuduvvon metralaš mihttovuogádahkii. Golbma dain dovddat bures, kilográmma (kg) mássá ovddas, mehter (m) guhkkodaga ovddas ja sekundda (s) áiggi ovddas. Dáppe min riikkas lea Justervesenet guđes lea ovddavástádus gozihit ahte SI-systema čuvvojuvvo, ja maiddái dárkkistit ja justeret mihttoneavvuid, nu ahte kilo lea seamma ollu beroškeahttá gos gávppašit.

Galba, fártarádji 50 km/d. Govva. — Mihttolohku, nu go dán galbbas, mearkkaša easkka juoga ovttas mihttoovttadagain . Dán oktavuođas lea čielggas ahte mihttoovttadat mas dás lea sáhka lea km/d. Govva: Pjacklam / Offentlig eie

Fysalaš sturrodat = mihttolohku • ovttadat

Juohke áidna beaivvi lohkat mii juogalágan mihttoneavvu. Mii lohkat temperatuvrra termomihttáris, mássá viehkagis basadanlanjas, áiggi diimmus ja leahtu fártamihttáris. Dan maid don logat lea muhtin mihttolohku - muhtin fysalaš sturrodat. Jus galggat ipmirdit mihttologu, de fertet lasihit dasa mihttoovttadaga.

Dat mii galbii lea čállojuvvon, lea mihttolohku. Ovttadat (mihttoovttadat) lea ipmirdeamis kilomehtera diibmui maid čállit symbolain km/d. Leahttorádji lea nappo 50 x km/d. Geardunmearka čájeha ahte lea buktagis sáhka, muhto dan eat láve čállit.