Epigenetihkka – riegádan ná vai šaddan nu?

Epigenetihkka lea dieđa árbbolaš, máhcahahtti rievdamiin dain vugiin mo genat adnojit, rievdatkeahtes DNA:in. Epigenetihkas dutkat mo birasfaktorat váikkuhit genadovddaldahkii - nappo mo biras váikkuha guđe genat ain guđege áiggis leat aktiivvat.

Genat sisttisdollet dieđuid buot iešvuođain mat organismmas sáhttet leat, muhto epigenehtalaš mekanismat stivrejit juogo iešvuođat bohtet atnui vai eai. Dát geavvá nu ahte DNA-sekveansa ii rievdda, nappo ii leat seamma láhkái go mutašuvdna.

Rievdamat genadovddaldagas sáhttet árbejuvvot ovtta seallas nubbái seallajuohkáseami bokte, dahje váhnemis mánnái sohkaseallaid bokte.

Buot min seallain leat seamma genat, muhto seallat čalmmiin, dehkiin, čoliin ja vuoiŋŋamaččain leat áibbaš iešguđetlágan iešvuođat. Dat lea danne go dain leat iešguđetlágan aktiiva genat. Seallaide váikkuha biras. Epigenehtalaš modifikašuvnnat (rievdamat) vuođđuduvvojit juo ogi dásis ja fievrreduvvet maŋŋel viidáset.

Ovdamearkan: Árra dásis ogi eallimis ožžot seallat mat galget ávdnet čoliid, áibbas eará aktiiva genaid go dat seallat ,at galget nearvavuogádaga ávdnet.

Epigenehtalaš rievdamat sisttisdollet metylajoavkkuid mat darvánit DNA-árpui, ja maiddái rievdamiid histonain maid birra DNA-árpu lea gissojuvvon. Molekylat čatnasit (reversibeliid) DNA-árpui nu ahte gena ii sáhte lohkkot nu guhká go lea lássejuvvon. Dakkár epigenehtalaš fáktorat stivrejit genaideamet aktivitehta.

Go mii riegádit, de mis leat dat genat maid váhenmiin leat ožžon, daid birasváikkuhusaiguin maid leat árben, ja daid birasváikkuhusaguin maid ogi dásis leat ožžon. Dasa lassin čoggojit iežamet epigenehtalaš rievdadusat min árbeávdnasii eallinvuogi ja vásáhusaid bokte. Biebmodoallu, fysalaš aktivitehta, oađđin ja streassa leat muhtimat dain birasfaktoriin mat sáhttet váikkuhit árbeávdnasii ja váikkuhit manin mii šaddat.

Dutkan lea čájehan ahte rievdamat eallinvuogis sáhttet nuppástuhttit genadovddaldaga (guđe genat leat aktiivvat) ovtta jagis.

Seamma láhkái go láidesteaddji stivre guđe čuojanasaiguin orkeastaris ain čuojahit, ja man garrasit ain áiggis áigái čuojahit, de epigenehtalaš faktorat stivrejit guđe genat galget leat aktiivvat, ja guđet galget jáddaduvvot. Juste numo iešguđet orkeastarat ja sin láidesteaddjit čuojahit seamma bihtá iešguđet ládje, sáhttet epigenehtalaš faktorat ovdanbuktit iešguđetlágan veršuvnna organismmas man vuođđun lea seamma árbeávnnas.

Ovttamonát jumežiin leat ideanttalaš genat. Monesealla sahkkehuvvo siepmanseallas, ja seallajuohkáseapmi dáhpáhuvvá dábálaš vuogi mielde, ovdalgo seallačoaltu fáhkka juohkása guovtti oassái, eat ge dieđe manne. Ovttamonát jumežat leat álgovuolggalaččat áibbas ovttalágánat danne go árbeávnnas lea ideanttalaš, muhto go ovttamonát jumežiin leat iešguđetlágan iešvuođat, de lea miellagiddevaš kártet biraserohusaid maid jumežat leaba vásihan. Dat sáhttá addit ávkkálaš dieđuid das mo genat jáddaduvvet ja cahkkehuvvet.

Jumešdutkan oažžu albmosii mo biras váikkuha min rávisolmmožin, mánnán ja maiddái vel ovdalgo riegádat. Dan ahte jumežat juogadit eatnigoaŧu baskkes saji, ii mearkkaš aŋkke ahte vásihit juste dan seamma. Jus nubbi jumešbealli ávkkástallá stuorát oasi vuossamáddagis, de dat bibmojuvvo eanet ja stuorru jođáneappo. Dutkan čujuha dan guvlui ahte erohusat jumežiid gaskkas čuožžila juo ogi dásis, ja ahte dat sáhttá váikkuhit maŋit áiggi ovdáneapmái.

Lea hui hárve ahte dušše nuppi jumežis lea ADHD. Unnimusat 80 proseantta dáhpáhusain leat guktot jumežiin ADHD jus nuppis lea dat. Árbeávnnas váikkuha garrasit dasa, muhto genat eai buvtte ollislaš čilgehusa. Birasváikkuhusat hui árra dásis, numo riegádahttinbárttit ja varrajohtu ogi dásis, leat muhtin faktorat maid dál dutket.

Muhtin jumešbáras oaččui nubbi jumešbealli árrat ADHD diagnosa. Son lei hui aktiiva ja humai čađat, ja su viellja lei ges hui jaskat, hui várrogas ja smiehtai ollu. Maŋŋel go sullasaš jumešbáraid ledje dutkan, gávnnahedje dutkkit smávva erohusaid dihto osiin vuoiŋŋamaččain. Orru leame ahte unnunna erohusat birrasis, vel ovdalgo leat riegádan ge, sáhttet váikkuhit olbmo hábmemis dakkárin go šaddá.

Dán suorggis jorrá digaštallan viidáset, vaikko jumešdutkkit eará surggiin orrot boahtime ovtta oaivilvuhtii. Guokte ovttamonát jumeža, Mark ja John, geat álo leigga ovttas bajásšattadettiin ja leigga seamma olbmáguin seamma doaimmain, smiehttaba manne nubbi sudnos lea homofiila ja nubbi ges heterofiila.

Dutkan čájeha ahte ovttamonát jumežat dávjjit juogadit seksuálalaš soju go guovttemonát jumežat. Dát orru čájeheame ahte árbbolašvuođas lea mearkkašupmi, muhto jus dušše genaid duohken livččii, de galggašii buot ovttamonát jumežiin leat seamma seksuálalaš sodju. Lea čielggas ahte birasfaktor váikkuha dás.

Ovttamonát jumežiid dutkan dássážii čájeha ahte goabbatlágan seksuálalaš soju ektui ii mearkkaš nu ollu guđe lágan genat leat, muhto eanet dat guđe genat leat aktiivvat. Orru leame ahte jumežiin leat jáddaduvvon ja aktiverejuvvon iešguđetlágan genat.