Plásta

Dan rájes go lei divrras materiála mii geavahuvvui luksusbuktagiin, nu mo čikŋahearvvain, nylonsuohkuin, telefuvnnain ja radioin 1930- ja 40-loguin, de lea plásta šaddan hálbbes materiálan.

Áiggi mielde geavahuvvui plásta eambbo árgabeaibuktagiin ja gávnnai geainnu buot ruovttudoaluide.

Odne geavahuvvo buot buktagiin maid oba ipmirdat ge jurddašit: fatnasiin, vearjjuin, bátnegeallasis, málas ja biktasiin.

Plásta lea guhkes hydrokarbonaráiddut main seammahat molekylat geardduhuvvojit. Dakkár ávdnasiid gohčodit polymeran. Plásta lea syntehtalaš polymera, go dat ráhkaduvvo industriála proseassas.

Sellulosa, proteiinnat ja DNA leat ovdamearkkat lunddolaš polymeraide. Dat "biddjojit oktii" ealli organismmaid siste.

Plásta sáhttá buvttaduvvot iešguđetlágan ávdnasiin. Odne lea eanemus dábálaš geavahit luondduviđa oljju. Mii sáhttit maid plástta ráhkadit šaddooljjuin ja máisastearkalasas. Daid plásttaid gohčodit bioplástan.

Bioplástanamahus geavahuvvo plástta birra mas dihto oassi lea biologalaš materiála. Muhtin bioplástasorttat sáhttet biologalaččat mollejuvvot, muhto eai buot.

Dat busse man ollusat geavahit čohkket biebmobázáhusaid komposterema váste, lea ráhkaduvvon plásttas mii sáhttá biologalaččat mollejuvvot.

Mikroplásta - smávva plástapartihkkalat

Mikroplásta lea plástapartihkkalat mat leat unnit go 5 mm guhku. Mikroplásta lasihuvvo buktagiidda vai dat ožžot buoret iešvuođaid.

Dasa lassin ávdnejuvvo mikroplásta go stuorit plástabihtát mollejuvvojit. Dát gusto maiddái bioplástii.

Stuora mikroplástahivvodagat gártet lundui jahkásaččat, ja leat vejolaččat vahágiin ealli organismmaide.

Jus studeret polyeten plástta struktuvrra, de fuomášat ahte polyeten lea huksejuvvon duššefal karbonas ja hydrogenas. Polyeten lea okta hydrokarbona.

Go hydrokarbonaid boaldá, de ávdnejuvvo karbondioksiida ja čáhci, seammás go energiija luvvejuvvo:

$$ C_2{H}_4+3O_2\to 2C{O}_2+2H_{2}O+energiija$$

Ii diet oro nu vearrái, soaittát jurddašit? Váttisvuohta lea dat eará ávdnasat maid lasihit plástii vai oažžu iešvuođaid maid mii sávvat:

• dipmádit: ftaláhtat
• ivnni addit: iešguđetlágan metállaovttastusat
• gierdat liggema: ladju
• hehttet plástabuktagiid álkit buollámis: bromerejuvvon buollinhehttejeaddjit

Ollu dain ávdnasiin leat nu várálaččat birrasii ja min dearvvašvuhtii ahte dat leat definerejuvvon birasmirkon. Plásta sáhttá luoitit daid ávdnasiid go boldojuvvo, dahje go geavahuvvo.