Njaalmeldh jïh tjaaleldh lidteratuvre
Saemien lidteratuvre dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh. Åvtesne gaajhkh saemien soptsesh lin njaalmeldh. Muvhth soptsesh tjaalasovvin juktie maehtebe dejtie gærjine lohkedh daan biejjien. Men læjhkan soptsestimmievuekie gellien aejkien njaalmeldh. Mijjieh maehtebe saemien lidteratuvrem ovmessie sjangeri mietie juekedh, goh soptsesh, heamturh, vaajesh, dïejvesh, joejkeme-teksth, laavlomh jïh tjihtesh/dikth.
Lidteratuvre jïh seabradahke
Lidteratuvre jïjnjem soptseste soptsestæjjan seabradahken, kultuvren jïh identiteeten bïjre. Saemien lidteratuvresne tjaelijen persovneles jïh sosijaale identiteete gellielaaketje vuekiej mietie vååjnesasse båata. Mah åssjelh, mïelh jïh aajkoeh soptsestæjjan jïh mannasinie soptseste dam maam soptseste. Vååjnesasse aaj båata gïese soptseste, mah goltelæjjide jallh lohkijidie sæjhta soptsesinie jaksedh jïh guktie dejtie sæjhta baajnehtidh.
Mennie gïelesne soptsestæjja soptseste jallh tjaala aaj nænnoste mah dåastojh sæjhta jaksedh. Jis edtja åarjel-saemide jaksedh, dellie maahta åarjel-saemien soptsestidh. Jis sæjhta jeatjah almetjh jaksedh mah stoere seabradahkesne, dellie daaroen tjuara soptsestidh. Læjhkan nimhtie daan biejjien, eah gaajhkh saemieh dan hijvenlaakan saemien-gïelem maehtieh juktie buektiehtieh gaajhki aamhtesi bïjre saemiestidh. Læjhkan saemien seabradahkesne veasoeminie jïh dah leah saemien kultuvrese jïh identiteetese veadtaldihkie.
Mijjieh lidteratuvrh joekehtslaakan guarkebe, dan åvteste mijjien joekehts daajroeh, vuekieh jïh vuajnoeh. Almetjh joekehtslaakan utnieh mij tjaebpies jïh vesties, mij luste jïh ij man luste. Joekehtslaakan aaj utnieh mij saatnan jïh mij ij leah, mij reaktoe jïh mij båastode.
Mej aamhtesi bïjre soptsestæjja soptseste jïh guktemeslaakan soptseste aaj baajnehtåvva mehtie kultuvreste jïh seabradahkeste dah dåastojh mejtie sæjhta jaksedh. Soptsestæjja jïh dåastojh sinsitniem buerebe guarkah jis seamma kultuvresne. Dah mah joekehts kultuvrine veasoeminie maahta eevre joekehtslaakan dam seammam guarkedh. Joekehtsh aaj kultuvri gaskem mij soptsesåvva, jïh mij ij soptsesovvh.
Jeenebe-låhkoen jïh unne-låhkoen seabradahke
Jeenebe-låhkoen almetjh jeatjahlaakan ussjedieh goh unnebe-låhkoen almetjh. Aalkoe-almetjh aaj jeatjah jielemh jïh aerpievuekien maahtoeh utnieh goh dah mah stoere seabradahkesne . Åarjel-saemien dajvesne saemieh jïh laedtieh guhkiem baalte-årrojh orreme, læjhkan eah sinsitnine dan damtoes. Almetjh stoere seabradahkesne ovmessie veanhtoeh jallh stereotypijh saemiej bïjre utnieh. Dah mah rïektes saemieh, dah leah båatsoe-saemieh Finnmaarhkesne mah joejkeminie jïh saemesteminie. Dah saemien vaarjojne fïerhten biejjien gåårveldahkesne jïh låavth-gåetesne årroeminie. Båatsoe-saemieh vaeresne darjoeh gaajhkem guktie sijhtieh, dah skovterh, motovre-sygkelh jïh ATV:h vuejieh gaajhkene lehkesne. Daagkerh stereotypijh jïjnjemes aejkien båastode, jïh barre onn-ohtje dejstie mah saatnan.
Åarjel-saemien dajvesne saemieh leah vaenie, mah bårrode årroeminie. Ibie mijjieh dan våajnoes jallh govloes stoere daaroen seabradahkesne . Daebpene åarjene aaj jïjnjemes aejkien vååjnoe goh saemien aamhtesh jïh saemien reaktah leah dåeriesmoerh stoere seabradahkesne . Jïjnjemes aejkien gosse båatsoen bïjre medijisnie, dellie negatijve vuajnoen mietie. Nimhtie vååjnoe goh saemien jielemh vuajnasuvvieh goh geajnoen åvtesne stoere seabradahken darjomi vööste, goh bïegke-jårrehtsh, mineraale-kråatskemh, geajnoe-bigkemh, skovtere-geajnoeh, hæhtjoeh, j.v.
Stoere seabradahke
Stoere seabradahkesne eah almetjh dan jïjnjem saemiej bïjre daejrieh. Eah skuvline dah learohkh åadtjoeh gænnah man jïjnjem saemiej jïh saemien histovrijen bïjre lïeredh. Mohte mijjese jeatjahlaakan, daaroen histovrije, seabradahke, gïele jïh kultuvre saemide damtoes. Dan bïjre jïjnjem daejrebe juktie dovne daaroen jïh saemien seabradahkesne jïh byjresisnie veasoeminie. Seamma skuvline jïh jïjnjemes seamma faagh utnebe goh dah jeatjebh. Gellien aejkien maahta domtedh goh gööktene veartanisnie veasoeminie, jïh ij leah dïhte iktegisth aelhkie.
Dellie vihkele eensilaakan gïehtjedidh, guktie mijjieh maehtebe saemien kultuvrem, seabradahkem jïh identiteetem saemien lidteratuvresne gaavnedh. Jis learohkh åadtjoeh saemien lidteratuvrem lohkedh skuvlesne learoehkidie viehkehte positijve jïjtje-guvviem jïh jearsoes identiteetem evtiedidh.