Jødedommen – opphav og utbreiing

Opne bilete i eit nytt vindauge

Offentleg eige

Bilete: József Molnár

Den jødiske bibelen, Tanakh, fortel at Gud befalte Abraham, i byen Ur i dagens Irak, å utvandre. Abraham skal ha levd rundt 1800 f.Kr. Gud peikte på landet Kanaan ved Middelhavets austlege breidd som han ville at Abraham skulle reise til. Som teikn på pakta skulle Abraham la alle gutebarn omskjere. Denne pakta, avtalen mellom Abraham og Gud, er sjølve ryggrada i jødedommen.

Ifølgje tradisjonen skal Abraham sine etterkommarar ha busett seg i Egypt på grunn av tørke i Kanaan. Der blei dei etter kvart slavar under farao, og først rundt 1200 f.Kr. skal dei ha klart å flykte under leiing av Moses. På Sinai-fjellet fekk Moses overlevert lova, dei ti boda, av Gud. Lover, reglar og påbod blei etter dette ein viktig del av det religiøse livet for det jødiske folket.

Etter 40 år med nomadetilvære i Sinai-ørkenen reetablerte dei seg i Kanaan. Sentrum for kulten blei lagt til Jerusalem, der kong Salomo fekk bygd det første tempelet. Her ble steintavlene med dei ti boda oppbevarte.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: Esteban De Armas

Etter kong Salomo blei riket delt i to: Isarel og Juda. Israel gjekk etter kvart i oppløysing, og Juda blei okkupert av babylonarane. Store delar av folket blei førte bort til Babylon, i dag Irak. Den sentrale møteplassen til jødane, Jerusalem og tempelet, blei øydelagd. Perioden blir kalla eksilet i Babylon (586–538 f.Kr.).

Når jødane no var lagde under eit framandt styre, blei det endå viktigare å halde saman og ta vare på tradisjonen. Det blei derfor eit auka fokus på tekstane, og det utvikla seg nye former for religiøsitet utan Tempelet. Jødane fekk etter kvart vende attende, men somme valde å bli i Babylon. Å leve utanfor sitt eige land blei kalla diaspora. Eksil og tilbakevending er eit sentralt tema i jødisk historie og identitet.

Etter eksilet i Babylon blei tempelet i Jerusalem bygd opp att. Tempelet var sjølve symbolet på det jødiske. Romerane okkuperte området frå 63 f.Kr. Under eit jødisk opprør mot romerane i år 70 e.Kr. blei byen og tempelet rasert nok ein gong. Berre den vestlege tempelmuren, seinare kalla Klagemuren, blei ståande att.

Etter dette og seinare opprør blei mange jødar forviste frå landet. Frå før fanst det jødiske busetjingar i dei større romerske byane rundt Middelhavet. Jødane fekk no forbod mot å vende attende til heimlandet, og ein ny diaspora byrjar. Jødedommen mista det religiøse sentrumet sitt i Jerusalem og Tempelet, og utvikla ein ny religiøs praksis rundt synagogane.

Jødane i diasporaen blei jamleg utsette for grov vald, drap og utsletting. I Europa var jødane ein religiøs minoritet i eit elles kristent samfunn og blei fort peikte ut som syndebukkar. Bak dette låg blant anna ein idé om at jødane hadde skulda for avrettinga av Jesus. Mange jødar gjorde økonomisk suksess og blei mistenkeleggjorde på grunn av det. Konspirasjonsteoriar om jødar lever vidare den dag i dag.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: The Granger Collection, NTB scanpix

Under korstoga, mellom 1095 og 1291, blei jødiske busettingar angripne ulike stader i Europa. Under Svartedauden på 1300-talet fekk jødar ofte skulda for massedøden. Berre i 1349 blei 2000 jødar drepne i byane Mainz og Köln i Tyskland. Reformatoren Martin Luther skreiv i boka Om jødene og deres løgner (1543) at skulane og synagogane til jødane burde brennast. Noregs grunnlov frå 1814 gjorde det klart at jødar framleis var utelukka frå tilgang til riket. “Jødeparagrafen” blei først oppheva i 1851.

I åra 1941–45 blei ca. 6 millionar jødar systematisk utrydda etter ordre frå den tyske nazistiske leinga, ofte kalla holocaust (frå gresk, “fullstendig brent”). Over halvparten av jødane i Europa blei drepne. Mange jødar refererer til masseutryddinga som shoah, som er det hebraiske ordet for katastrofe. I alt blei 773 av omtrent 2100 norske jødar deporterte. Resten klarte å rømme, for det meste til Sverige. 28 norske jødar overlevde konsentrasjonsleirane.

Sionismen var ei politisk rørsle blant jødar frå midten av 1800-talet, som var oppteken av å få dra attende til det landet som dei meinte var heimlandet deira, men som no låg under Det osmanske riket. Allereie frå slutten av 1800-talet skaut busetjinga av jødar i dagens Israel fart. Andre jødar var ikkje opptekne av, eller var motstandarar av, tanken om å opprette ein eigen jødisk stat.

Etter første verdskrig blei området lagt under britisk styre under namnet Palestina, hovudsakleg folkesett av arabiske muslimar. Den jødiske innvandringa til Palestina auka fram til andre verdskrigen. Behovet for ein eigen jødisk stat blei ein viktig sak i det nyoppretta FN etter andre verdskrigen. Staten Israel blei oppretta i 1948, med David Ben-Gurion som den første statsministeren.

Videoen under gir eit kort samandrag av jødedommen si historie.

Det bur ca. 6,3 millionar jødar i staten Israel (2016), av til saman 14 millionar jødar i verda. I USA bur det 5,7 millionar jødar, i Frankrike 460 000 og i Canada 388 000. I Noreg bur det berre 1400 jødar, hovudsakleg i Oslo og Trondheim. Trass i at jødedommen ikkje er større enn mange religiøse sekter i verda, reknar vi han som ein verdsreligion. Grunnane er alderen, at han er utbreidd i store delar av verda, og den tette forbindelsen med dei andre abrahamittiske religionane.

Sergio D.-P. (2017). World Jewish Population, 2017. i A. Dashefsky og I. M. Sheskin (Red.), The American Jewish Year Book, 2017 (Volume 117, s. 297-380). Dordrecht: Springer