Radioen sin gullalder (1950-talet)

På slutten av 1940-talet og gjennom heile 1950-talet hadde radioen ein helt spesiell status i norske heimar. For å forstå kvifor må vi tilbake til andre verdskrig og okkupasjonen av Noreg. Radioen hadde under andre verdskrig vist seg eineståande som nyheitsmedium. Sjølv dei forbodne sendingane frå London hadde slege veldig sterkt gjennom. Radio som nyheitsmedium kom derfor styrkt ut av verdskrigen, og alle nasjonsbyggjarar og politikarar forstod at det var gjennom radioen ein kunne nå nasjonen.

Historikar og medievitar Hans Fredrik Dahl fortel at myndigheitene etter krigen prioriterte å få i stand sendenettet og skaffe folk radioapparat. Under krigen hadde tyskarane nemleg konfiskert ein halv million radioapparat, og folk trong nye. Dette var svært komplisert, sidan alt var rasjonert, og dei naudsynte komponentane måtte importerast frå utlandet. Men myndigheitene valde å leggje til rette for import av komponentar og norsk produksjon av radioapparat. Dei ville satse på radio som fellesskapsdannande medium.

Når det gjaldt produksjon av innhald på radio, fortel Halfdan Hegtun, som starta i NRK sin nyheitsredaksjon i 1946, at dei stimulerte til fellesskapskjensle ved å fortelje om nye ting som skjedde i Noreg. Redaksjonen bestod av seks–sju menn. Kvinnene i NRK jobba primært som sekretærar.

Hans Fredrik Dahl fortel at kvinnene på 1950-talet stod sterkt på ein annan måte. Radioen satsa mellom anna på forbrukarinformasjon retta mot husmødrer. Husmødrene sin status var eit uttrykk for at familien spelte ei stor rolle. Det var ingenting som truga kjernefamilien på 1950-talet – verken fjernsyn, bilar, mobilitet eller ungdomsopprør. I dette tiåret var familien den berande sosiale konstruksjonen, og radioen var mediet som batt familien saman. Dahl beskriv avslutningsvis den ideelle radiolyttarsituasjonen: ei 1950-talsstove der mor, far og to–tre barn er samla rundt det nye radioapparatet.

Nokon vesentleg vekst i programtilbodet er det ikkje lett å spore. Mens den nazifiserte kringkastinga under okkupasjonen i 1941 hadde sendt både 14 og 15 timar dagleg, var ein i 1945 tilbake til programskjemaet frå før krigen med ni timar sending per dag. I 1950 hadde sendingane auka til elleve og ein halv time, mens dei eit tiår seinare hadde auka med ytterlegare éin time til tolv og ein halv time dagleg. Det var tre sendeperiodar: ein god time med morgon-sending, deretter sending i to og ein halv time frå 11:20 og til slutt ei kveldssending på seks timar. Mellom sendeperiodene var det pause. Å høyre på radio var i hovudsak noko ein gjorde om kvelden. Sendingane blei avslutta klokka 23:00 med avspeling av "Ja, vi elsker".

Den store tilstrøyminga av lyttarar gav NRK ein god økonomi i 1950-åra. Mens inntektene auka med 60 %, auka sendetida med 10 %. Kva gjekk så pengane til? Det er liten tvil om at kvaliteten på sendingane auka. Det blei dessutan inngått avtalar med ulike opphavsrettsgrupper som forfattarar, skodespelarar, komponistar og musikarar, som fekk akseptable honorar for bidraga sine. Talet på tilsette auka frå 200 i 1946 til 980 i 1962. Av dei var 287 knytte til fjernsynet. Og gjennom opprykk og lønnstillegg auka lønnsbudsjettet ytterlegare. Det var likevel det nye kringkastingshuset på Marienlyst og forbetring av alle dei naudsynte tekniske innretningane som slukte det meste av budsjettet.

Ønskekonserten var den programposten som viste seg å ha størst oppslutning, då Norsk Gallup i 1955 publiserte resultata av den første store lyttarundersøkinga si. To tredjedelar av alle nordmenn lytta på NRK klokka 20:00 måndag kveld, då "Bojarenes inntogsmarsj" innleidde programmet. Eigentleg hadde programmet oppstått for å redusere kringkastinga sitt eige bidrag til Radiogavefondet, som var oppretta for å skaffe radiomottakarar til menneske som ikkje hadde råd til denne investeringa. No kom det kvar veke 1 000 bidrag saman med eit musikkønske. Kva ønske som skulle bli spelte, valde ein ut gjennom loddtrekking. Radiogavefondet blei nedlagt i 1992, men Ønskekonserten er framleis ein fast programpost kvar søndag på P1. Breidda i ønska til lyttarane ser vi tydeleg gjennom kva innslag som var dei mest spelte midt på 1950-talet: I 1954 var det "Ola Dekksgutt fra Flekkefjord" av Thorbjørn Egner, i 1955 var det "Intermezzo frå Cavalleria Rusticana" av Pietro Mascagni, og i 1956 var det "Rock Around The Clock" med Bill Haley.

Laurdagsunderhaldninga kom på ein god andreplass i Norsk Gallup si undersøking. 20. oktober 1951 samla NRK for første gong eit publikum i Store Studio for å delta i programmet Rundtomkring med Leif Rustad som programleiar. Her debuterte mellom anna Halfdan Hegtuns alter ego – Even Brattbakken frå Toten – i 1954. Ulike leikar og oppdrag som aktiviserte lyttarane, var ein del av programmet. Eit av dei mest minnerike programma var då Rustad og heile Kringkastingsorkestret forsvann frå Store Studio og straks blei etterlyste. Dei blei funne på Jordal Amfi, der folk blei inviterte til å kome. I løpet av kort tid blei stadion fylt av 10 000 lyttarar frå Oslo-området. Dei blei òg oppmoda til å ta med seg dei merkelegaste ting, mellom anna så mange kyr som mogleg, og desse blei mjølka for open mikrofon. Slagerparaden frå 1952 med Erik Diesen var eit populært musikkprogram som seinare, som fjernsynsprogram i perioden 1960–1962, skulle danne skule for nordisk fjernsynsunderhaldning. Søndagsposten frå 1957 med Otto Nielsen som programleiar var eit populært program der mange nye poetar og visekunstnarar debuterte. Innslaga frå Flåklypa radio av Kjell Aukrust var eit nyskapande programinnslag. Og i 1958 inntok Erik Bye Store Studio med Vi går om bord.

Hans Heiberg, som hadde overteke som teatersjef i NRK i 1952, fekk ein lyttarsuksess med serien om Paul Temple og den mystiske herren Gregory. Serien var basert på bøker av Francis Durbridge, som også BBC i 1947 hadde dramatisert for radio. Yngvar Ustvedt beskriv verknaden på norske lyttarar slik: "Gater og vegar rundt om i Noregs land låg øyde då. Telefonane var tause, selskapelegheitene innstilte: Folk ville heller følgje Paul Temple og den tapre kona hans Steve i kampen mot bandittane." Suksessen blei følgd opp i 1955 med serien God aften, mitt navn er Cox av Rolf og Alexandra Becker, med Arne Lie i tittelrolla. Radioteateret voks i denne perioden med større budsjett og fleire produksjonar – òg av meir seriøse oppsetjingar. Otto Nes instruerte den første serien, deretter overtok Rolf Skoe som fast instruktør av radiohøyrespel.

NRK brukte nesten 350 000 kroner, som den gong var ein vesentleg del av programbudsjettet, på olympiaden. Om lag halvparten gjekk til innkjøp av nytt teknisk utstyr. Men likevel var 80 personar i sving for å dekkje alle øvingane. Ein av medarbeidarane frå mellomkrigstida, sportsredaktør i Morgenbladet Finn Amundsen, fekk gleda av å dekkje Hjalmar Andersen sine tre gullmedaljeløp på Bislett. Men fleire av NRK sine eigne medarbeidarar blei òg sportsreporterar under OL. Rolf Kirkvaag og Halfdan Hegtun fekk ansvaret for skisendingane og viste enorm entusiasme då dei beskreiv innkomstane til Hallgeir Brenden og Simon Slåttvik, hoppa til Arnfinn Bergmann og Stein Eriksen sin triumf i storslalåm på Norefjell.

Grunnen til at Lauritz Johnson i 1946 blei vald til å leie barne- og ungdomsavdelinga, var visstnok at han var den i redaksjonen som hadde flest barn! Uansett blei han i 1950-åra alle sin "onkel Lauritz" i Lørdagsbarnetimen. I 1947 starta Else Wildhagen Barnetimen for de minste om morgonen ein gong i veka. Frå 1951 fekk ho med seg Alf Prøysen, Thorbjørn Egner og Anne-Cath. Vestly. Då gjekk sendinga fem gonger i veka.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: NTB scanpix

Historiene til desse tre forteljarane kom seinare i bokform og blei skapte om til teater og film, men det var i NRK historiene først blei til og grunnlaget for den vidare suksessen blei lagt. Det vakte harme og sterke reaksjonar i snevre kretsar då Anne-Cath. Vestly fortalde ungane at "dei små barna ligg i magen til mor si". Men det kom òg mange takkebrev til Marienlyst etter dei sendingane.

Også Lørdagsbarnetimen, ein tradisjon heilt frå Kringkastingsselskapet sine dagar, måtte fornye seg. Thorbjørn Egner laga høyrespela Karius og Baktus (1946), Anne og Ole Jakop på bytur (1947), Muntre musikanter (1951) og Julenissens verksted (1953). Nils-Reinhardt Christensen laga både manus og regi til serien om Nansen, Stanley og Livingstone, Lille Lord Fauntleroy og ikkje minst høyrespela om Stompa og hans medelevar og lærarar på Langåsen privatskule, basert på bøkene til Anthony Buckeridge. I 1952 starta ein i laurdagsbarnetimen eit prosjekt der lyttarane blei inviterte til å skrive bok saman. Resultatet blei den første barnetimeboka, Rømlingene på Neptun, illustrert med innsende barneteikningar. Det følgde ytterlegare ti slike bøker fram til 1974. Ikkje få norske forfattarar har debutert med eit kapittel til barnetimebøkene, som også blei store salssuksessar. Inntektene gjekk til Radiogavefondet.

Under den kalde krigen var det mange øyre som lytta til NRKs utanriksdekning. Leiinga i NRK prøvde å halde ei ansvarleg linje. Dei prøvde å balansere kommentarstoffet, men avviste fleire gonger framlegg om reportasjar frå dagleglivet i Sovjetunionen. I 1955 blei Rolf Kirkvaag med på ei reise med ein kulturdelegasjon til Russland, Armenia og Ukraina og tok bandopptakaren med seg. Hans 15 minutts reportasjar frå dagleglivet der vakte stor interesse, men det blei sterkt kritisert at han melde om at levestandarden var "omtrent som heime".